Zalecenia żywieniowe dla osób z hipercholesterolemią

Nadwaga i otyłość należą do czynników wpływających na ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Szczególnie niebezpieczna jest otyłość brzuszna, która charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej wewnątrz jamy brzusznej. Występowanie otyłości brzusznej najłatwiej wykazać, mierząc obwód talii. Pomiar ten pozwala ocenić rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, czyli typ otyłości. O otyłości brzusznej mówimy, gdy stosunek obwodu talii do obwodu bioder (tzw. wskaźnik WHR) przekracza 0,85 u kobiet i 1,0 u mężczyzn. Wykazano, iż nawet u osób, których ciężar ciała jest prawidłowy, lecz występuje wyraźne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej, ryzyko chorób związanych z nadwagą i otyłością jest o wiele wyższe. Zmniejszenie masy ciała powoduje poprawę parametrów lipidowych krwi – spadek poziomu cholesterolu całkowitego, LDL i trójglicerydów oraz wzrost HDL. Warto wiedzieć, że redukcja masy ciała o 5 kg skutkuje zmniejszeniem się stężenia frakcji LDL cholesterolu o 5-8%. Dlatego u osób z zaburzeniami lipidowymi zaleca się dążenie do prawidłowej masy ciała.

Zawartość tłuszczu w diecie osób z hipercholesterolemią powinna wynosić 25-35% całkowitej wartości energetycznej. W profilaktyce oraz dietoterapii chorób układu krążenia ważną rolę odgrywa nie tylko ilość, ale przede wszystkim rodzaj tłuszczu zawartego w pożywieniu.

Podstawą leczenia dietetycznego jest ograniczenie spożycia kwasów tłuszczowych nasyconych do mniej niż 7% wartości energetycznej diety. Obniżenie udziału kwasów tłuszczowych nasyconych poniżej 7% kaloryczności diety powoduje spadek zawartości frakcji LDL cholesterolu o 8-10%. Nasycone kwasy tłuszczowe wpływają na wzrost stężenia cholesterolu całkowitego oraz LDL, mają działanie pozapalne, a także zwiększają krzepliwość krwi, przyczyniając się tym samym do rozwoju miażdżycy. Duże ilości kwasów tłuszczowych nasyconych znajduje się w produktach zawierających tłuszcze zwierzęce, takich jak tłuste mięso, tłuste wędliny, smalec, masło, boczek, sery żółte i topione, tłuste mleko, a także w oleju palmowym i kokosowym.

Dieta nie powinna zawierać kwasów tłuszczowych trans, które powstają podczas utwardzania olejów roślinnych metodą uwodornienia, a także w warunkach naturalnych. Źródłem kwasów tłuszczowych trans są głównie produkty cukiernicze (wafelki, ciastka, krakersy) oraz twarde margaryny. Wykazano, że kwasy tłuszczowe trans zwiększają stężenie cholesterolu LDL w surowicy, a tym samym ich spożycie zwiększa ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego.

Jednonienasycone kwasy tłuszczowe obniżają poziom cholesterolu LDL w ustroju. Ich dobrym źródłem jest oliwa z oliwek, olej sezamowy, olej rzepakowy, a także orzechy. Spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych może stanowić do 20% całkowitej podaży energii. Wykazano, że tradycyjna dieta śródziemnomorska – bogata w jednonienasycone kwasy tłuszczowe, warzywa i owoce oraz produkty zbożowe z pełnego przemiału i o niskiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych – zmniejsza ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego.

Zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie powinna wynosić do 10%. Ważne jest, aby wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-6 stanowiły 5-8% wartości energetycznej diety, natomiast kwasy tłuszczowe omega 3 – 1-2%. Do wielonienasyconych niezbędnych kwasów tłuszczowych (WNKT) zaliczamy kwas alfa linolenowy (C18:3 n 3) i linolowy (C18:2 n 6) oraz kwasy o dłuższych łańcuchach: eikozapentaenowy (C20:5 n 3), dokozaheksaenowy (C22:6 n 3) i arachidonowy (C20:4 n 6). Wymienione kwasy należą do dwóch rodzin: omega-3 i omega-6.Dobrym źródłem kwasów omega-3 są tłuste ryby morskie (makrela, śledź, łosoś atlantycki, halibut) oraz olej sojowy, lniany, rzepakowy. Natomiast kwasy omega-6 występują w olejach: słonecznikowym, kukurydzianym i z wiesiołka. W profilaktyce chorób układu krążenia zaleca się spożywanie co najmniej 2 razy w tygodniu ryb morskich, takich jak makrela, śledź i sardynka. Jest to wskazane właśnie ze względu na zawartość w nich kwasów tłuszczowych omega-3, które wpływają korzystnie na organizm, obniżając krzepliwość krwi, a także zawartość w niej trójglicerydów, redukując tym samym ryzyko miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca i zawału. Najlepszym dowodem na potwierdzenie korzystnego wpływu kwasów omega-3 są Japończycy i Eskimosi. Na skutek spożywania dużych ilości ryb, rzadko odnotowuje się u nich chorobę niedokrwienną serca. Korzystne efekty zaobserwowano również u pacjentów po zawale serca, przyjmujących codziennie 1 g kwasów tłuszczowych omega-3. W grupie tej zmniejszyła się częstotliwość występowania nagłej śmierci sercowej (o 45%), zgonów sercowo-naczyniowych (o 30 %) oraz śmiertelność ogólna (o 20%).

Dobrym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych są tzw. margaryny kubkowe wysokiej jakości. Do jednorazowego smażenia zaleca się stosować oliwę z oliwek lub olej rzepakowy niskoerukowy, które są bogate w jednonienasycone kwasy tłuszczowe. Natomiast do surówek powinno się dodawać olej słonecznikowy i sojowy – bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Z kolei do smarowania pieczywa najlepsze są niewielkie ilości margaryn. Tłuste gatunki mięsa czerwonego powinny być zastępowane mięsem białym (drób i ryby). Ponadto zaleca się spożywanie chudych produktów mlecznych (chude mleko, białe sery, odtłuszczone jogurty). Tłuszcz mleczny, występujący m. in. w tłustych przetworach (masło, pełnotłuste mleko, tłuste żółte sery, śmietana), spożywany w większych ilościach, podwyższa zawartość cholesterolu we krwi, sprzyjając rozwojowi miażdżycy.

W profilaktyce i leczeniu dietetycznym hipercholesterolemii bardzo ważnym czynnikiem jest też zmniejszenie spożycia cholesterolu poniżej 200 mg dziennie. Wpływa to na obniżenie stężenia we krwi frakcji LDL. Źródłem cholesterolu w diecie są produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, jaja). Najwięcej cholesterolu zawierają podroby (wątróbka, serca, nerki). Należy również unikać innych produktów o wysokiej zawartości cholesterolu, w tym żółtek jaj (powinno się je spożywać nie częściej niż 2 razy na tydzień). Zaleca się, aby w codziennej diecie było nie więcej niż 150 g produktów mięsnych, które powinno się zastępować potrawami z nasion roślin strączkowych, np. z soi, bogatymi w białko, błonnik oraz szereg witamin i składników mineralnych.

Spożycie węglowodanów powinno odpowiadać 50-60% wartości energetycznej diety. Spośród produktów węglowodanowych należy wybierać te o dużej zawartości błonnika. Zawartość błonnika w diecie powinna wynosić 20-30 g, w tym 5-10 g błonnika rozpuszczalnego. Taka dzienna dawka błonnika rozpuszczalnego skutkuje zmniejszeniem stężenia cholesterolu LDL o około 5%. Błonnik pokarmowy reguluje pracę przewodu pokarmowego, zapewnia uczucie sytości, ułatwia utrzymanie prawidłowej masy ciała. Spożywanie ciemnego pieczywa, gruboziarnistych kasz czy płatków owsianych, a także dużej ilości warzyw i owoców bogatych w błonnik wpływa również na obniżanie zawartości cholesterolu we krwi, gdyż ułatwia jego wydalanie z przewodu pokarmowego. Dobrym źródłem błonnika rozpuszczalnego są między innymi nasiona płesznika, płatki i otręby owsiane, owoce cytrusowe, suszone śliwki, nasiona roślin strączkowych.

Składnikami żywności, które również stężenie LDL-cholesterolu, są również stanole i sterole roślinne. Spożycie tych związków z ilości 2-3 g dziennie powoduje spadek poziomu LDL o 6-15%. Sterole są stałym składnikiem błon komórkowych, zarówno komórek roślinnych jak i zwierzęcych.

Do grupy steroli roślinnych, zwanych fitosterolami, należą sterole – związki nienasycone i stanole – związki nasycone.Fitosterole są dość powszechne w produktach roślinnych. Ich zawartość jest jednak bardzo mała. Źródłem fitosteroli są oleje, rośliny strączkowe, sezam, słonecznik i inne nasiona. Śladowe ilości znajdują się również w produktach zbożowych z pełnego przemiału. Przeciętna zawartość fitosteroli w diecie nie wykazuje działania terapeutycznego. Natomiast włączenie do diety margaryny wzbogacanej w stanole i sterole roślinne pozwala zmniejszyć wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego oraz zwiększyć jego wydalanie z organizmu. To drugie działanie dotyczy zarówno cholesterolu pochodzącego z diety, jak i endogennego.

Przeprowadzone ostatnio badania wykazały, że wzrost ryzyka zawału serca i udaru wiąże się z wysokim poziomem homocysteiny we krwi. Ten z wzrasta z kolei wskutek niedoboru kwasu foliowego oraz innych witamin z grupy B. Dobrym źródłem kwasu foliowego są zielone warzywa (sałata, natka pietruszki, brokuły) oraz owoce, chleb pełnoziarnisty i rośliny strączkowe (fasola, groch). Regularne spożywanie tych produktów może zapobiec wzrostowi poziomu homocysteiny.

Obniżenie spożycia soli kuchennej przyczynia się do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. Zarówno w prewencji chorób sercowo-naczyniowych jak i w ich terapii zaleca się więc utrzymanie spożycia soli na poziomie nie wyższym niż 5 g dziennie (5 g soli kuchennej odpowiada 2000 mg sodu). Należy pamiętać, że około 5-6 g to ilość soli, która mieści się na łyżeczce do herbaty. Wykazano, że na obniżenie ciśnienia krwi wpływa w sposób istotny dieta o niskiej zawartości sodu (soli kuchennej), bogata w owoce i warzywa, produkty zbożowe gruboziarniste i niskotłuszczowe produkty mleczne, a więc charakteryzująca się niską zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych, cholesterolu i tłuszczu ogółem i dużą zawartością magnezu, potasu, wapnia oraz białka i błonnika.