Świąd skóry

Istnieje wiele przyczyn świądu. Może on pojawić się u osób zupełnie zdrowych, wskutek np. wspomnianego ukąszenia przez owady, po kontakcie z niektórymi roślinami czy przy nadmiernym wysuszeniu skóry. Jest on również jednym z najczęstszych objawów towarzyszących chorobom skóry.

Do schorzeń przebiegających ze świadem należą m.in.:

– choroby infekcyjne: wirusowe (opryszczka zwykła, ospa wietrzna), bakteryjne (wyprzenie bakteryjne, zapalenie mieszków włosowych), grzybicze (grzybica skóry gładkiej, łupież pstry), pasożytnicze (świerzb, wszawica);

– choroby alergiczne: atopowe zapalenie skóry, pokrzywka, wyprysk;

– choroby łojotokowe: trądzik zwykły, łojotokowe zapalenie skóry;

– choroby grudkowo-złuszczające: łuszczyca, liszaj płaski;

– choroby pęcherzowe: pemfigoid pęcherzowy, choroba Duhringa;

– inne choroby: chłoniaki skóry, mastocytozy, potówki, fotodermatozy.

Wśród chorób narządów wewnętrznych, przebiegających ze świądem, wymienia się choroby wątroby, nerek i tarczycy, cukrzycę, choroby krwi (białaczki, chłoniaki, niedokrwistość z niedoboru żelaza, ziarnicę złośliwą, czerwienicę prawdziwą) oraz zaburzenia neurologiczne (stwardnienie rozsiane, nowotwory i ropnie mózgu, udary).

Świąd może być także wywołany przez niektóre leki, np. retinoidy – stosowane w leczeniu trądziku, doustne środki antykoncepcyjne, salicylany, barbiturany (środki nasenne i uspokajające), preparaty złota, morfinę i inne opioidowe leki przeciwbólowe.

Wreszcie, gdy zostaną wykluczone wszystkie organiczne przyczyny świądu, rozpoznaje się świąd psychogenny.

Bezpośrednią przyczyną świądu są różnorodne substancje chemiczne uwalniane w skórze i określane jako pruritogeny. Należy do nich między innymi histamina. Pruritogeny pobudzają zakończenia włókien nerwowych obecne w naskórku i skórze właściwej. Stąd informacja przesyłana jest drogami nerwowymi do mózgu, do korowego ośrodka czucia. Reakcją organizmu na sygnał ze skóry jest działanie mające na celu złagodzenie świądu: drapanie lub pocieranie zajętego obszaru.

Osobę, która odczuwa świąd łatwo rozpoznać. Jest niespokojna, pobudzona, źle śpi, drapie się. Prowadzi to do powstania ubytków naskórka w postaci przeczosów i nadżerek. Wskutek drapania łatwiej dochodzi do wprowadzenia przez uszkodzoną skórę drobnoustrojów, co może skutkować rozwojem zakażenia bakteryjnego lub grzybiczego.

Bardzo nasilony, długotrwały świąd wyraźnie pogarsza komfort życia chorego, obniża jego nastrój, może prowadzić do depresji a nawet prób samobójczych.

1. Świąd sromu.

2. Świąd moszny.

3. Świąd odbytu.

4. Notalgia paresthetica – świąd zlokalizowany pod łopatką.

5. Brachoradial pruritus – świąd w okolicy łokci.

6. Aquagenic pruritus – świąd po kontakcie z wodą.

Szacuje się, że od 1% do 8% kobiet w ciąży odczuwa uogólniony świąd. Zwykle pojawia się on w ostatnim trymestrze ciąży i jest prawdopodobnie związany z zastojem żółci w wątrobie. Ten rodzaj świądu ustępuje wkrótce po porodzie (w ciągu 1-4 tygodni), choć może nawracać w kolejnych ciążach lub wskutek przyjmowania doustnych środków antykoncepcyjnych. W przypadku pojawienia się u ciężarnych świądu, należy wykluczyć inne, poważne choroby, takie jak cukrzyca, choroby nerek, choroby zakaźne. Świąd ograniczony do okolicy narządów płciowych często jest efektem rozwijającej się infekcji grzybiczej lub bakteryjnej.

Zwykle, szczególnie, gdy na skórze obecne są wykwity chorobowe, świadczące o istnieniu konkretnej choroby skóry, np. łuszczycy czy łojotokowego zapalenia skóry, nie wykonuje się badań dodatkowych.

Jeżeli przyczyna świądu nie jest znana, lekarz może zalecić przeprowadzenie szeregu badań laboratoryjnych, np. morfologii krwi z rozmazem, odczynu opadania krwinek (OB), badań funkcji wątroby (enzymy wątrobowe, bilirubina całkowita), oceny funkcji nerek (mocznik, kreatynina), stężenia glukozy we krwi, poziomu hormonów tarczycy (TSH, fT₃, fT₄), ogólnego badania moczu, badania kału na obecność pasożytów, poziomu przeciwciał klasy IgE.

W niektórych przypadkach, celem postawienia właściwego rozpoznania, konieczne jest pobranie fragmentu zmienionej skóry i ocena zmian pod mikroskopem (badanie histopatologiczne).

Istnieje szereg czynników, które mogą nasilać świąd. Należą do nich: suchość skóry, pocenie się, ogrzanie, szorstkie, drażniące materiały (wełna), stres i silne emocje. Aby zmniejszyć potliwość, należy unikać spożywania ostrych przypraw, korzystania z sauny, noszenia ciasnych, nieprzewiewanych oraz wykonanych ze sztucznych materiałów ubrań.

Chory powinien przebywać w dobrze nawilżonych i przewietrzonych pomieszczeniach. Zaleca się kąpiele w letniej wodzie (optymalna temperatura wody wynosi 37°C) lub chłodne prysznice. Do mycia skóry nie powinno używać się mydła, tylko specjalne płyny lub żele o działaniu przeciwświądowym, łagodzącym i nawilżającym. W pielęgnacji skóry pomocne są także mleczka, kremy i balsamy, zawierające substancje wspomagające odbudowę naskórka (alantoinę, witaminę A i E, nienasycone kwasy tłuszczowe), nawilżający mocznik (5-10%), znieczulający polidokanol, masło karite, oleje mineralne i naturalne (olej z ogórecznika, kukurydzy, wiesiołka). Substancje te zawarte są m. in.w produktach z serii Balneum, Cerkobalm, Emolium, Exomega, Oilatum, Physiogel, Topialyse, Xerialine. Wskazane jest także krótkie obcięcie paznokci, a nawet zakładanie bawełnianych rękawiczek, by jak najmniej uszkadzać naskórek podczas drapania.

Chory powinien starać się unikać sytuacji stresowych, a gdy to niemożliwe – nauczyć się technik relaksacyjnych. Dużym wsparciem w leczeniu i radzeniu sobie ze stresem mogą służyć osoby z najbliższego otoczenia chorego. W niektórych przypadkach warto również zasięgnąć pomocy psychoterapeuty.

W wielu przypadkach leczenie świądu ukierunkowane jest na terapię choroby podstawowej, ponieważ wraz z ustępowaniem zmian skórnych lub poprawą funkcji narządów wewnętrznych, maleje także i świąd. Przykładowo, w chorobach infekcyjnych stosuje się odpowiednie antybiotyki, leki przeciwgrzybicze czy przeciwpasożytnicze, które prowadzą do zniszczenia danego drobnoustroju oraz wtórnie – do eliminacji świądu.

W wielu chorobach skóry o przewlekłym, nawrotowym charakterze leczenie jest jednak znacznie trudniejsze. Powszechnie stosuje się miejscowe leki przeciwzapalne, takie jak kortykosteroidy, lub nowsze preparaty – tzw. inhibitory kalcineuryny (takrolimus, pimekrolimus), które hamują stan zapalny skóry i łagodzą przez to doznania świądowe.

Efekt przeciwświądowy mają również preparaty zawierające mentol, kamforę, fenol, dziegcie. Łagodząco na swędzące obszary działają chłodne kompresy lub okłady z lodu, mokre opatrunki z mlekiem, nadmanganianem potasu, octanem glinu. Silniejsze działanie wykazują miejscowe środki znieczulające, takie jak benzokaina lub lidokaina (krem Emla) lub dostępny w postaci żelu dimetinden (Fenistil żel). Dimetinden zalecany jest zwłaszcza na miejsca po ukąszeniach przez owady. Niezarejestrowana w Polsce kapsaicyna, lek pozyskiwany z papryki, jest stosowana w leczeniu świądu towarzyszącego przewlekłej niewydolności nerek lub świądu zlokalizowanego. Do preparatów do pielęgnacji skóry atopowej jako substancja przeciwświądowa dodawany jest polidokanol.

W leczeniu uogólnionego świądu, towarzyszącego chorobom nerek, wątroby, a zwłaszcza niektórym chorobom skóry, zastosowanie znalazła fototerapia promieniami UVB lub PUVA-terapia.

Spośród leków stosowanych ogólnie, w Polsce najczęściej wykorzystuje się leki antyhistaminowe (hamujące działanie histaminy). Starsze preparaty z tej grupy przechodzą do ośrodkowego układu nerwowego i mogą powodować uspokojenie, a nawet senność, co jest korzystne przy zaburzeniach snu lub nadmiernym pobudzeniu chorego. Jednak u osób prowadzących aktywny tryb życia, kierujących samochodami lub innymi pojazdami mechanicznymi, wybiera się leki nowszej generacji, o minimalnym działaniu uspokajającym.

W przypadku niektórych chorób przebiegających ze świądem, leki antyhistaminowe są nieskuteczne lub niewystarczające. Najnowsze badania tłumaczą to zjawisko dużą liczbą i różnorodnością substancji wywołujących świąd. W tych szczególnych przypadkach sięga się po nowoczesne leki, takie jak blokery receptorów serotoninowych czy opioidowych. Wciąż trwają prace nad ustaleniem mechanizmu oraz przyczyn powstawania świądu i z pewnością wyniki kolejnych badań stworzą nowe perspektywy jego terapii.

Wśród alternatywnych metod leczenia świądu zastosowanie znalazła akupunktura, zarówno tradycyjna jak i elektroakupunktura.

Przewlekły, nasilony świąd bywa niejednokrotnie główną przyczyną pogorszenia samopoczucia chorych, a jego zmniejszenie lub całkowita eliminacja staje się często priorytetem prowadzonej terapii. Świąd może utrudniać prawidłowe funkcjonowanie w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym. Jego leczenie wymaga wiele cierpliwości, indywidualnego podejścia i dobrej współpracy pacjenta z lekarzem.