Najczęstsze choroby jelit

Terminem tym obejmuje się dużą grupę różnych stanów zapalnych, wśród których można wyróżnić:

●  z punktu widzenia lokalizacji anatomicznej – zapalenie jelita cienkiego i grubego,

●  z punktu widzenia przyczyn je wyzwalających i mechanizmów rozwoju: zakaźne (bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze, grzybicze); toksyczne (enterotoksyny bakteryjne, substancje toksyczne w mocznicy, zatrucia chemiczne rtęcią, kadmem, złotem, lizolem, arsenem, cynkiem, przedawkowanie leków czyszczących itd.) oraz wrzodziejące,

●  z punktu widzenia czasu rozwoju, przebiegu i intensywności objawów klinicznych: ostre i przewlekłe,

●  zapalenie o nie ustalonej jednoznacznie przyczynie (choroba Crohna, wrzodziejąco-krwotoczne zapalenie jelita grubego).

Stany zapalne jelit występują najczęściej:

●  po błędach dietetycznych lub spożyciu nieświeżych potraw,

●  po spożyciu pokarmów lub wypiciu wody zakażonej określonymi bakteriami, wirusami, grzybami, lub też nawet pasożytami (ich jajami albo larwami).

Wśród odczuwanych dolegliwości dominują przede wszystkim:

●  bóle,

●  wzdęcia,

●  przelewanie i tzw. kruczenie w jamie brzusznej,

●  niestrawność i niesmak,

●  biegunka z papkowatym lub półpłynnym kałem, w którym można niekiedy zauważyć resztki nie strawionych pokarmów.

Rozpoznanie. W domowym postępowaniu przedlekarskim stany zapalne jelit są trudne do rozpoznania, choć można często z dużym prawdopodobieństwem ustalić porę i rodzaj spożytych pokarmów, które je spowodowały.

W przypadku ostrych bólów, podejrzanych o przyczynę zakaźną, próbka z niespożytej części pokarmu lub płynu (np. mleka) powinna być poddana badaniu w stacji sanitarno-epidemiologicznej (a reszta odpowiednio zabezpieczona i następnie zniszczona zgodnie z wymogami sanitarno-epidemiologicznymi), aby uniknąć rozprzestrzeniania się tego typu zakażenia.

Najczęstszym typem zapaleń jelit, które występują zazwyczaj po błędach dietetycznych, przeciążeniu przewodu pokarmowego nadmiernym spożyciem różnych pokarmów i płynów, nieświeżych potraw lub źle tolerowanych pokarmów, zwłaszcza u osób z niedostatecznym wydzielaniem soków trawiennych, są nieswoiste zapalenia jelit.

Czynniki psychiczne (np. silne zdenerwowanie i lęk przed poważnym egzaminem lub sytuacją życiową) mogą sprzyjać ich wystąpieniu. Nieswoiste zapalenia jelit mogą dotyczyć zarówno jelita cienkiego, jak i grubego, lub też całego dolnego odcinka przewodu pokarmowego łącznie.

W swym przebiegu i objawach mogą mieć charakter:

●  ostry,

●  przewlekły.

Objawy. Występują bóle skurczowe brzucha o zmiennym, lecz raczej dużym nasileniu, silne parcie na stolec, poprzedzające zwykle jednorazowe lub wielokrotne oddanie półpłynnego lub papkowatego, a w postaciach ostrych wodnistego stolca. W tych przypadkach zazwyczaj nie udaje się wykryć przyczynowego czynnika zakaźnego.

Zapobieganie. Polega przede wszystkim na unikaniu wymienionych wyżej błędów i nieostrożności w zakresie odżywiania się oraz dostosowaniu ilości i jakości potraw do wieku i aktualnej sprawności własnego przewodu pokarmowego.

Zakaźne zapalenia jelit, takie jak dur brzuszny, dury rzekome, czerwonka bakteryjna oraz najczęściej w naszych warunkach spotykane zapalenia gronkowcowe, opisano w zakładce poświęconej chorobom zakaźnym wieku dorosłego.

Podkreślić należy, że nie zawsze można jednoznacznie odróżnić stan zapalny jelita cienkiego od zapalenia jelita grubego, bardzo często bowiem omawiany proces dotyczy całego dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Stolce bardziej wodniste, charakterystyczne raczej dla zapalenia jelita grubego, i wyżej omówione objawy pozwalają niekiedy bliżej określić lokalizację zmian warunkujących dane dolegliwości.

Osoby z ostro rozwijającym się i przedłużającym zapaleniem jelit, manifestującym się ciężkim stanem ogólnym i towarzyszącą wysoką gorączką, powinny być bezzwłocznie diagnozowane i hospitalizowane na oddziałach chorób zakaźnych.

Domowe postępowanie przedlekarskie. Niezbędne jest zapewnienie takiemu choremu spokoju w pozycji leżącej i zastosowanie ścisłej diety, złożonej z sucharów i gorzkiej herbaty. Jeżeli chory nie wymiotuje, ma pragnienie i wodnistą biegunkę, można mu podać letnią przegotowaną wodę mineralną, kompot lub zwykłą przegotowaną wodę. Dalsze postępowanie w takich przypadkach jest zależne od zaleceń lekarza.

Zapobieganie. Polega na przestrzeganiu podstawowych zasad higieny życia codziennego, zwłaszcza dotyczących przetrzymywania i przygotowywania wszelkich produktów spożywczych oraz higieny osobistej rąk (mycie przed posiłkami).

Zapalne odczyny toksyczne jelit są reakcją błony śluzowej jelit na wprowadzony do organizmu toksyczny czynnik. Może to być np. toksyna bakteryjna laseczki jadu kiełbasianego, wywołująca ciężką chorobę zwaną botulizmem.

Częstszą jednak przyczyną tego typu choroby może być któryś z preparatów chemicznych ochrony roślin (pestycydów). Jeżeli był on użyty w nadmiarze lub nie przestrzegano okresów karencji, to w jarzynach lub w owocach albo w wodzie pitnej znajduje się w stężeniu toksycznym. Odczyny zapalne w wyniku niewłaściwej ochrony chemicznej roślin i intensywnego „przyspieszania” wiosennych nowalijek spotykane są i odczuwane szczególnie w przypadku jedzenia jarzyn lub ziemniaków.

Leczenie: przyczynowe farmakologiczne nie jest znane. Możliwe jest natomiast świadome zapobieganie, polegające na skrupulatnym przestrzeganiu i nieprzekraczaniu zasad chemicznej intensyfikacji produkcji rolniczo-spożywczej.

Do tej grupy zapaleń jelit można zaliczyć także:

●  Ostry stan zapalny przewodu pokarmowego po zatruciu grzybami, np. muchomorem sromotnikowym.

●  Stan chorobowy po spożyciu pokarmu zawierającego duże ilości toksyn gronkowca. Gronkowce bowiem bardzo łatwo i szybko mnożą się w takich pokarmach, jak: potrawy mleczne, lody, konserwy, kremy itp., wydzielając do podłoża wzrostu bardzo silne toksyny, które w ostatecznym efekcie dają zatrucie pokarmowe. Skutek tego jest taki, jakby spożyty był pokarm zakażony gronkowcami, a ich toksyny wyprodukowane przez gronkowce dopiero w jelicie.

Leczenie. W przypadku takich stanów chorobowych leczenie jest objawowe (dieta, nawadnianie organizmu), niekiedy odżywianie pozajelitowe, tzn. za pomocą wlewów kroplowych, bez potrzeby stosowania leczenia bakteriostatycznego lub bakteriobójczego.

Zapobieganie. Jest takie samo jak zapobieganie innym chorobom zapalnym jelit.

Choroba Leśniowskiego i Crohna jest przewlekłym, dokuczliwym stanem zapalnym, rozwijającym się z nieznanej przyczyny na granicy jelita cienkiego z jelitem grubym i bywa też nazywana zapaleniem końcowego odcinka jelita cienkiego.

Charakterystyczną cechą tej choroby jest przewlekły przebieg z okresami zaostrzeń i złagodzenia objawów oraz naciek zapalno-wytwórczy, obejmujący całą grubość ściany jelita w danym miejscu.

●  Często powierzchnia błony śluzowej ulega owrzodzeniu.

●  Tworzą się nieswoiste guzowate masy ziarnicze.

●  Proces chorobowy daje odczyny zapalne na zewnątrz jelita, doprowadzając do tworzenia się zrostów i różnych tworów guzowatych, powodujących zwężenia jelita i trudności w przechodzeniu treści jelitowej.

Jest chorobą stosunkowo rzadko występującą w Polsce, spotykaną zwykle u ludzi w młodym wieku.

Objawy. Należy przede wszystkim wymienić silne bóle w środkowej lub dolnej części brzucha (zwykle skurczowe). Towarzyszą im zazwyczaj nawracająca biegunka z oddawaniem półpłynnych stolców, zawierających dość często domieszkę śluzu, a niekiedy krwi, wzdęcia brzucha, postępujące wychudzenie, narastająca niedokrwistość, brak apetytu i stany gorączkowe.

Rozpoznanie. Można ustalić tylko w szpitalu.

Leczenie. Jest długotrwałe, polega – oprócz leczenia farmakologicznego – na oszczędzającym trybie życia oraz leżeniu w łóżku w okresie zaostrzeń. Wypoczynkowy tryb życia powinien eliminować wszelkie stresy psychiczne i fizyczne.

Zaleca się stosowanie diety zapewniającej choremu pełne pokrycie energetyczne, małoobjętościowej, ale obfitej w białko, witaminy, zwłaszcza B₁₂, kwas foliowy i żelazo, ubogiej w błonnik i tłuszcze, z jednoczesnym regularnym zażywaniem zaleconych i w razie potrzeby modyfikowanych przez lekarza leków.

Dość często niezbędny jest jednak zabieg operacyjny w celu usunięcia zrostów i ewentualnie powstałych objawów niedrożności przewodu pokarmowego.

Leczenie i obserwacja muszą być prowadzone przez lekarza.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest to wyróżniający się obrazem anatomicznym i klinicznym stan zapalny jelita grubego, a zwłaszcza jego części końcowej – odbytnicy. Może jednak sięgać wyżej – do okrężnicy esowatej, a nawet obejmować całe jelito grube.

Istotą choroby jest tworzenie się na podłożu odczynu zapalnego i mikroropni stosunkowo licznych (mniejszych lub większych) owrzodzeń w błonie śluzowej danego odcinka jelita grubego. Owrzodzenia te mają skłonność do krwawień, wtórnych zakażeń, pogłębiania, a nawet przebicia ściany jelita.

Przyczyna powstawania tych zmian nie jest do końca poznana. Przyjmuje się, że pewną predyspozycję do ich powstawania stwarzają odczyny alergiczno-immunologiczne, chwiejność psychiczna, bodźce stresowe i zaburzenia regulacji wegetatywnej oraz czynniki natury genetyczno-konstytucyjnej. Ostatnie doniesienia wskazują na zakażenia bakteryjne jako jedną z przyczyn choroby, głównie bakteriami z grupy E. coli i Yersinia.

Nie wyklucza się również roli przebytych wcześniej przewlekłych zapaleń błony śluzowej jelita grubego na tle wirusowym, grzybiczym, lub też toksycznym.

Jest to choroba przewlekła, ze skłonnością do licznych nawrotów i zaostrzeń, o różnym stopniu intensywności objawów, od niezbyt dokuczliwej postaci poronnej do stanów bardzo burzliwych.

Objawy. Wśród dolegliwości podawanych przez chorego dominują: bolesne parcia na stolec z minimalnymi w swej objętości, a wielokrotnymi w ciągu dnia wypróżnieniami „pod ciśnieniem” (tzw. stolce parskające, tzn. z równoczesnym nagłym wydaleniem pewnej ilości gazów). Te niewielkie porcje kału są różnej konsystencji (od wodnistej do półpłynnej), cuchnące, zawierają zazwyczaj domieszkę śluzu, treści ropnej i bardzo często pewną ilość świeżej krwi. Towarzyszy im uczucie wzdęcia brzucha i wzrost napięcia powłok, bóle skurczowe o lokalizacji odpowiadającej zajętemu procesem chorobowym odcinkowi jelita grubego, a więc najczęściej umiejscowione nad lewym talerzem kości biodrowej i w górę (wzdłuż lewej strony brzucha). Dolegliwościom towarzyszą okresowe stany podgorączkowe lub gorączkowe. Wskutek obfitego tworzenia się gazów jelito ulega rozdęciu, a jego ściany ścieńczeniu.

Tworzące się w miejscu owrzodzeń zbliznowacenia mogą powodować usztywnienie odcinkowe ściany jelita, zwężenie jego średnicy, a niekiedy nawet objawy mniejszej lub większej niedrożności.

W związku z przedłużającym się czasem trwania choroby i biegunki dochodzi do ogólnego osłabienia organizmu, utraty łaknienia, ubytku masy ciała, upośledzenia jego odporności na różnorakie infekcje, narastania niedokrwistości oraz zmian chorobowych w innych narządach wraz z upośledzeniem ich czynności (np. stłuszczenie wątroby).

Rozpoznanie. Można ustalić tylko na podstawie obserwacji szpitalnej i specjalistycznego badania diagnostycznego, tj. badania radiologicznego jelita grubego, wziernikowania odbytnicy i ewentualnie wyższych odcinków jelita grubego wraz z histopatologicznym badaniem pobranych wycinków oraz badaniami serologicznymi specyficznych przeciwciał.

Leczenie. Przewlekłe i uciążliwe, możliwe do prowadzenia wyłącznie pod specjalistycznym nadzorem lekarskim. Wymaga ono systematyczności i skrupulatności w przyjmowaniu odpowiednich leków.

●  Odpowiednia dieta bogatoenergetyczna i węglowodanowa, wykluczająca pokarmy drażniące błonę śluzową i tym samym nasilające dolegliwości bólowe oraz biegunkę, a więc przede wszystkim bezbłonnikowa, może sprzyjać złagodzeniu dolegliwości i przyspieszeniu oczekiwanej poprawy.

●  W okresie zaostrzenia choroby podaje się 5-7 razy na dobę w małych ilościach dietę płynną lub półpłynną, bezmleczną (ze względu na często współistniejącą alergię na białka mleka krowiego).

●  W miarę cofania się biegunki – dietę bardziej bogatoenergetyczną i bardziej bogatobiałkową z ograniczeniem tłuszczów, wykluczeniem pokarmów bogatoresztkowych, surowych owoców, jarzyn, ostrych przypraw i alkoholu. W okresie remisji dietę się rozszerza.

●  W powikłaniach (np. pęknięcie ściany jelita i zapalenie otrzewnej, ropnie, przetoki, krwotoki) niezbędne są zabiegi operacyjne.

●  W uzyskaniu korzystnych efektów bardzo pomagają środki łagodzące reakcje nerwicowe.

●  Stwierdzone niedobory uzupełnia się w razie potrzeby odpowiednimi kroplowymi wlewami dożylnymi oraz przetaczaniami krwi.

Zapobieganie. Nie istnieje skuteczne zapobieganie ze względu na nieznajomość jednoznacznej przyczyny powstawania tej choroby. Niemniej właściwe przestrzeganie higieny życia codziennego, regularne i właściwe odżywianie się (patrz wyżej), unikanie przemęczeń, dużo snu oraz likwidowanie wszelkich stanów zapalnych i zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego są elementami skutecznej profilaktyki wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.

Określenie „zespół upośledzonego wchłaniania” obejmuje zespoły objawów chorobowych rozwijających się w następstwie zazwyczaj uogólnionego (a więc dotyczącego wielu substancji pokarmowych) zaburzenia wchłaniania jelitowego (jest to tzw. pełny zespół upośledzonego wchłaniania). Może też ograniczać się do upośledzenia wchłaniania kilku lub wybiórczo do jednego tylko składnika pokarmowego, jako tzw. niepełny zespół upośledzonego wchłaniania. Zaburzenie wchłaniania może mieć różną przyczynę wyjściową.

Ogólnie zespoły upośledzonego wchłaniania możemy podzielić na:

●  Pierwotne, w których przyczyną niewykorzystywania i nieprzyswajania przez organizm spożytych różnorakich substancji odżywczych są wrodzone lub nabyte zaburzenia procesów enzymatyczno-metabolicznych, zaburzenia i niedobory białkowe oraz hormonalne, choroby pasożytnicze, uszkodzenia popromienne lub polekowe itd.

●  Wtórne (zwane też zespołami upośledzonego trawienia), w których przyczyną jest nieodpowiednie przygotowanie w procesie trawienia spożytych pokarmów, w wyniku niedostatecznej czynności trawiennej górnego odcinka przewodu pokarmowego (tj. jamy ustnej, żołądka i dwunastnicy) w następstwie niewłaściwej koordynacji czynności wydzielniczo-trawiennych żołądka i trzustki (np. po częściowej resekcji żołądka), niedostatecznej czynności zewnątrzwydzielniczej trzustki, w chorobach wątroby i dróg żółciowych, w zmianach flory bakteryjnej, a więc w razie wzmożenia procesów fermentacyjnych w jelitach itd.

Przykładem pierwotnego zespołu upośledzonego wchłaniania są:

●  choroba trzewna, zwana też celiakią, u dzieci, oraz

●  sprue rodzinna u osób dorosłych.

Jest chorobą związaną z wrodzoną, dziedzicznie przekazywaną nietolerancją glutenu, tj. białka zawartego w ziarnach pszenicy, jęczmienia, żyta i owsa.

Objawy. Najczęściej zaczynają się w niemowlęctwie, po wprowadzeniu do diety glutenu (chleb, grysik, ciasta). Objawy klasycznej celiakii są tym burzliwsze, im młodsze jest dziecko.

Uważa się, iż klasyczna postać stanowi zaledwie 30% wszystkich przypadków. Na spadek częstości jej występowania wpłynęło zapewne długotrwałe karmienie piersią oraz wprowadzanie do diety dziecka glutenu stopniowo, w małych ilościach, początkowo głównie uwzględniając produkty z owsa, uważanego za najmniej toksyczny.

Ujawnienie się choroby u osób dorosłych poprzedzone jest często chorobą zakaźną (przewodu pokarmowego lub narządu oddechowego), jakimś zabiegiem operacyjnym lub niekiedy ciążą.

W wywiadach u znacznej części osób chorujących można ustalić przebycie już w dzieciństwie przewlekłych bakteryjnych biegunek z towarzyszącymi im niedoborem masy ciała i niedokrwistością.

Częściej od postaci klasycznej występuje tzw. postać utajona celiakii, późno ujawniająca się. Stwierdzana jest głównie u młodzieży i osób dorosłych. Przebiega często jako postać monosymptomatyczna (np. tylko niedokrwistość), nie zawsze towarzyszą jej objawy brzuszne.

Poniżej wymieniono choroby często współistniejące z celiakią, których obecność – mimo braku objawów ze strony przewodu pokarmowego – powinna sugerować wykonanie testów serologicznych w tym kierunku.

Są to:

●  Opóźnienie rozwoju somatycznego i pokwitania, niepowodzenia ciążowe.

●  Niedobory odżywiania (niedokrwistość niedobarwliwa, krzywica).

●  Choroby przewlekłe, takie jak:

         -       cukrzyca typu I,

         -       zapalenie tarczycy, nadczynność tarczycy, choroba Addisona,

         -       izolowany niedobór IgA,

         -       zapalenie opryszczkowe skóry,

         -       hiposplenizm,

         -       niedorozwój szkliwa zębów,

         -       choroby tkanki łącznej,

         -       choroby autoimmunologiczne, np. zespół Sjögrena,

         -       nefropatia IgA,

         -       nawrotowe afty jamy ustnej,

         -       zaburzenia psychiczne, np. schizofrenia, autyzm,

         -       przewlekłe zapalenia wątroby, nieswoiste zapalenia jelit,

         -       nowotwory jelita cienkiego, np. chłoniaki,

         -       enteropatia z nadwrażliwości na białka mleka krowiego,

         -       mukowiscydoza,

         -       padaczka.

Leczenie: dieta bezglutenowa stosowana przez całe życie.

Przykłady wtórnego zespołu upośledzonego wchłaniania (trawienia) omówiono w rozdziałach poświęconych narządom, które biorą udział w czynności trawiennej przewodu pokarmowego, a których stany chorobowe, zaburzając trawienie, mogą upośledzić wchłanianie. Przebieg choroby bywa bardzo różny pod względem nasilenia objawów. Osoby z upośledzonym wchłanianiem skarżą się zazwyczaj na skłonność do biegunek tłuszczowatych, które występują okresowo na przemian z zaparciami. Stolce są zazwyczaj dość obfite i bardzo cuchnące.

W jamie brzusznej odczuwane są tzw. kruczenia i przelewania. Na skutek długotrwałych biegunek i upośledzonego wchłaniania substancji odżywczych dochodzi do postępującego ubytku masy ciała, odwodnienia, osłabienia, niedokrwistości itp.

Powstałe niedobory, np. żelaza, mogą wtórnie spowodować jeszcze inne objawy chorobowe (np. wypadanie włosów, łamliwość paznokci, suchość skóry).

Rozpoznanie zarówno pierwotnych, jak i wtórnych zespołów upośledzonego wchłaniania ustala lekarz na podstawie całokształtu danych, badań specjalistycznych i szpitalnej obserwacji chorego.

Leczenie. W przypadku pierwotnych zespołów upośledzonego wchłaniania leczenie zawsze powinien prowadzić lekarz. Jest ono trudne, uciążliwe, długotrwałe i w różnym stopniu skuteczne. Niemniej odpowiednia dieta, z wykluczeniem np. glutenu w chorobie trzewnej, daje zupełnie dobre wyniki.

Wtórne zespoły upośledzonego wchłaniania (trawienia) wymagają uwzględnienia w postępowaniu leczniczym przyczyn je warunkujących oraz farmakologicznej korekty stwierdzonych niedomagań narządowych i zaburzeń trawiennych wraz z uzupełnieniem zaistniałych niedoborów, np. elektrolitów, wody, witaminy B₁₂, kwasu foliowego czy żelaza.

Leczenie może prowadzić tylko lekarz.

We wspomagającym leczeniu dietetycznym podaje się tłuszcze nienasycone i średniołańcuchowe w ograniczonych ilościach, pokarmy w małych objętościach, raczej oddzielnie pokarmy stałe i płynne, a w ustalonych przypadkach nietolerancji wyklucza się określone składniki pokarmowe (np. mleko, cukier trzcinowy, gluten, skrobię).

Stan nadpobudliwości jelita grubego, zwany też zespołem jelita drażliwego, jest to zespół objawów i dolegliwości spowodowanych przez nadmierną pobudliwość tego jelita. Konsekwencją tego stanu są czynnościowe zaburzenia motoryki i czynności wydzielniczych jelita grubego.

Charakteryzuje się występowaniem bardzo dokuczliwych i nieprzyjemnych oraz uciążliwych dla tych osób dolegliwości ze strony jelita grubego. Wśród nich wysuwają się uczucie ucisku, pełności i gniecenia, a niekiedy nawet bólów skurczowych w jamie brzusznej, a w szczególności wzdłuż typowego przebiegu jelita grubego. Zmniejszają się one zazwyczaj po oddaniu stolca i gazów. Powodem ich są zaburzenia nerwowej regulacji czynności jelita grubego w następstwie przede wszystkim urazów psychicznych, stanów lękowych i depresyjnych, różnych sytuacji konfliktowych itp.

Objawy. W wyjątkowych sytuacjach mogą powstawać jako czynnościowy odruch w chorobach innych narządów (np. żołądka, wątroby, nerek, jajników).

Nadpobudliwość jelita grubego może być też często skutkiem nadużywania farmakologicznych środków przeczyszczających i tym samym przewlekłego drażnienia błony śluzowej jelita grubego, spożywania pewnych pokarmów w nadmiarze lub wyzwalających reakcje alergiczne ze strony przewodu pokarmowego.

Cechą charakterystyczną jest też „pogotowie biegunkowe”, oddawanie stolców spieczonych (bardzo cienkich lub bobkowatych) ze skłonnością do zaparć, naprzemiennie z oddawanymi kilka razy dziennie stolcami papkowatymi bądź półpłynnymi z domieszką dość obfitego śluzu. Pojedyncze wypróżnienia mogą niekiedy mieć charakter wyłącznie śluzowy. Choroba nie powoduje zazwyczaj upośledzenia ogólnego stanu ani zaburzeń apetytu, ani ubytku masy ciała.

Tylko w cięższych i długotrwale utrzymujących się zaburzeniach może dochodzić do wychudzenia oraz osłabienia i zmęczenia, odczuwania bólów i zawrotów głowy, upośledzenia zdolności koncentracji, ogólnego rozdrażnienia, niepokoju i różnych zaburzeń trawienia.

Rozpoznanie. Ustala wyłącznie lekarz.

Leczenie. Jest długotrwałe, powinno być prowadzone pod nadzorem lekarskim, wymaga systematyczności.

Zależy ono od tego, czy przyczyną jest pierwotne upośledzenie neurowegetatywnej regulacji czynnościowej jelita grubego, czy też omawiany zespół jest wtórnym skutkiem pierwotnego schorzenia w innym narządzie.

Podstawą leczenia zaburzenia neurowegetatywnej czynności jelita grubego jest przywrócenie harmonii w czynnościowej „współpracy” ośrodkowego układu nerwowego z nerwowym układem autonomicznym w regulacji jego zaburzonej czynności. Sprzyja temu uregulowanie trybu życia i sposobu odżywiania się oraz likwidacja wszelkich stresów i sytuacji konfliktowych. Konieczne jest też często zmniejszenie farmakologicznymi środkami reaktywności odruchowo-czynnościowej całego organizmu w ogólności, a jelita grubego w szczególności.

Jeżeli natomiast nadpobudliwość jelita grubego jest wtórna, niezbędne jest dodatkowe leczenie przyczynowe, tj. zmierzające do zlikwidowania pierwotnego stanu chorobowego w innym narządzie.

W razie ustalenia, że opisywane dolegliwości są skutkiem nietolerancji określonych pokarmów, należy te pokarmy wyeliminować ze spożycia.

Zaparciem nawykowym nazywamy czynnościowe, nie spowodowane żadnymi anatomicznymi zmianami chorobowymi, długotrwałe zatrzymanie stolca w wyniku słabych ruchów perystaltycznych (robaczkowych) jelita grubego, albo też nadmiernego skurczu jego warstwy mięśniowej. Podkreślić tu należy zasadnicze znaczenie w jego występowaniu wcześniejszych nieregularności wypróżnień i wstrzymywania odruchu defekacyjnego w sytuacjach niewygodnych, krępujących itp.

Wśród czynników warunkujących tego typu zaburzenia wymienić należy:

●  osłabienie czynności warstwy mięśniowej jelit w mechanizmie zwolnienia ruchów perystaltycznych,

●  nasilenie intensywności i czasu jej skurczów w mechanizmie wzmożonej spastyczności jelit.

Zaparciom nawykowym sprzyjają m.in. zwiększona wiotkość powłok brzusznych, a więc osłabiona siła współpracującej przy oddawaniu kału tłoczni brzusznej, mała aktywność ruchowa (siedzący tryb życia i pracy), ciasno opasująca jamę brzuszną odzież, nieregularne spożywanie drobnoziarnistych i bezbłonnikowych pokarmów, ociężałość, apatia, neurastenia, a także wzmożony w następstwie nadmiaru stresów i bodźców stan napięcia nerwowego układu autonomicznego.

W opisanej sytuacji nawykowego zaparcia masy kałowe zalegają długotrwale w jelitach, a zwłaszcza w jelicie grubym.

Objawy. Osoby cierpiące na zaparcia przewlekłe są zazwyczaj ociężałe, niekiedy senne, skarżą się dość często na tzw. tępe bóle głowy oraz uczucie rozlanego ucisku i pełności w jamie brzusznej.

Oddawane przez te osoby stolce są suche, zbite, zazwyczaj silnie cuchnące, z domieszką śluzu, zwykle o wyglądzie kału bobkowego (owczego), ciemnobrązowe.

Pogłębione na skutek nadmiernego obkurczenia warstwy mięśniowej tzw. wypuklenia jelita grubego powodują odczuwane bóle i opisane zaparcie.

Nawykowe zaparcie można rozpoznać tylko po dokładnym przebadaniu przewodu pokarmowego i wykluczeniu wszelkich innych jego przyczyn.

Leczenie. Jest trudne i długotrwałe, wymaga uregulowania trybu życia.

Ważniejsze jest jednak przywrócenie zakłóconej zazwyczaj regularności i sposobu odżywiania się niż leczenie farmakologiczne, które stopniowo staje się coraz mniej skuteczne i wymaga stałego zwiększania dawki leków.

Zapobieganie. Wynika z omówionych przyczyn powstawania i utrwalania się zaparć nawykowych oraz z ogólnych zasad leczniczego postępowania. Istotne jest m.in.:

●  Wykluczenie lub znaczące łagodzenie wszelkich stresów i napięć wyzwalających nadmierną kurczliwość błony mięśniowej jelit.

●  Regularne stosowanie zabiegów wzmacniających w sposób naturalny układ nerwowy (np. kąpiele, natryski zimne, nacieranie, letnie kąpiele, masaże jamy brzusznej) oraz odpowiednio ukierunkowana psychoterapia (leczenie rehabilitacyjne).

●  Przyjmowanie pokarmów o ściśle określonych (stale tych samych) porach dnia w celu wykształcenia odruchów warunkowych regularnej pracy przewodu pokarmowego i tym samym regularnych wypróżnień.

●  Podejmowanie prób regularnego oddawania kału nawet wtedy, gdy nie odczuwa się (początkowo) żadnego parcia ani potrzeby jego oddania.

●  Uwzględnienie w sposobie odżywiania się dużych ilości drażniącego jelita błonnika (np. jarzyn, owoców, chleba razowego, kaszy gryczanej, fasolki szparagowej).

●  Prowokowanie wypróżnień naturalnymi czynnikami, jak np. picie szklanki przegotowanej wody rano na czczo, picie kompotu z rozgotowanych lub rozmoczonych śliwek suszonych, picie rano na czczo szklanki wody przegotowanej z rozpuszczonymi w niej poprzedniego dnia 2-3 łyżeczkami miodu, spożywanie w ciągu dnia 2-3 łyżeczek nie rozmoczonych nasion siemienia lnianego.

Rozrosty nowotworowe w zakresie jelit, w zależności od typu komórek stanowiących punkt wyjścia, mogą mieć charakter i przebieg łagodny lub złośliwy.

Ze względu na spotykaną tu mnogość różnorakich komórek istnieje możliwość bardzo wielu nowotworów, odrębnych pod względem budowy komórkowej, obrazu i przebiegu klinicznego oraz następstw ich występowania.

Praktycznie żaden z tych rozrostów nie ma jeszcze jednoznacznie ustalonej przyczyny występowania.

Mięśniaki, włókniaki, tłuszczaki, naczyniaki, nerwiaki, włókniakomięśniaki itd. nie wymagają w zasadzie interwencji lekarskiej, chyba że rozrost następuje do światła jelita i jest tak znaczny, że uciska na sąsiednie narządy i utrudnia przesuwanie się treści jelitowej.

Rozpoznanie. Poprawne rozpoznanie umiejscowienia oraz typu rozrostu i określenie jego komórkowego charakteru możliwe jest jedynie na podstawie badania radiologicznego, wziernikowania (tzw. badanie endoskopowe), a przede wszystkim histopatologicznego badania pobranych wycinków.

Poniżej omówiono krótko tylko nieliczne z nich, które mają istotne znaczenie i wymagają wczesnej interwencji lekarskiej.

Przyczyna powstawania raka jelita grubego nie jest jeszcze w pełni wyjaśniona. Przypuszcza się, że istnieje związek między jego występowaniem a czynnikiem genetycznym oraz czynnikiem pokarmowym.

Przy istniejącej predyspozycji genetycznej do jego występowania usposabia dieta małoresztkowa (bezbłonnikowa) z towarzyszącym nadmiarem tłuszczów. Z jednej strony dieta ta, modyfikując florę bakteryjną przewodu pokarmowego, ułatwiałaby tym samym metabolizm pewnych związków chemicznych w organizmie w kierunku powstawania substancji sprzyjających rozwojowi raka. Z drugiej zaś strony, zwalniając ruch perystaltyczny jelit i tym samym przesuwanie się treści jelitowej, przedłużałaby kontakt błony śluzowej jelita z wszelkimi szkodliwymi substancjami zawartymi w treści jelit.

Człowiek nie jest bowiem w stanie spożytkować jako pokarm błonnika (tj. celulozy) zawartego w roślinach (dla nadania im m.in. elastyczności i wytrzymałości mechanicznej). Niemniej jego obecność w pokarmie człowieka jest korzystna, ponieważ nie strawione części pokarmów roślinnych działają pobudzająco na perystaltykę, czyli ruchy robaczkowe jelit.

Lokalizacja zmian tego typu może występować w każdym odcinku jelita grubego, ale najczęściej w części końcowej (tzn. w odbytnicy) oraz w części esowatej okrężnicy.

Wczesne rozpoznanie i leczenie operacyjne rokuje praktycznie wyleczenie.

Wynika z tego potrzeba wyczulenia na zaburzenia czynności jelita grubego, a zwłaszcza odbytnicy.

Wczesne rozpoznanie. Często jest utrudnione skrytym przebiegiem w początkowym okresie rozwoju. Występuje zazwyczaj uporczywa, stopniowo narastająca niedokrwistość i bladość powłok, ubytek masy ciała, bóle w jamie brzusznej, narastająca niedrożność przewodu pokarmowego, zaburzenia w oddawaniu stolca o typie biegunki (z domieszką krwi i śluzu), naprzemiennie występującej z zaparciami.

Objawy. Wśród wczesnych objawów, które mogą sugerować raka jelita grubego, należy wymienić:

●  zmianę rytmu i konsystencji wypróżnień,

●  postępujące zwężenie (ścieńczenie) wydalanych mas kałowych, które mogą przyjmować wygląd „ołówka” lub „tasiemki”,

●  pogłębiające się zaparcia,

●  bóle i trudności w wydalaniu kału.

Ustalenie właściwego rozpoznania jest możliwe przede wszystkim na podstawie specjalistycznych badań dodatkowych (tj. badania palcem odbytnicy, badania radiologicznego jelita grubego, wziernikowania odbytnicy lub wyższego odcinka jelita grubego i ewentualnie badania za pomocą tomografu komputerowego), wśród których najważniejsze i podstawowe jest jednak badanie histopatologiczne pobranych w czasie wziernikowania wycinków (z podejrzanych miejsc).

Leczenie. Uzależnione jest od lokalizacji i rodzaju stwierdzanych zmian.

Wskazany jest wczesny zabieg operacyjny. W razie stwierdzenia przeciwwskazań do jego wykonania, zaleca się chemioterapię lub radioterapię oraz leczenie objawowe i ogólnie wzmacniające.

Ostateczne wyniki leczenia zależą od tego, w jak wczesnym okresie choroby je rozpoczęto, oraz od dokładności, systematyczności i tolerancji jego stosowania.

Zapobieganie. Ukierunkowane jednoznacznie na zapobieganie rozwojowi raka jelita grubego jest trudne z powodu niepełnego jeszcze wyjaśnienia przyczyn i okoliczności powstawania raka jelita grubego.

Nie ulega jednak wątpliwości, że w profilaktyce tego raka odgrywają m.in. rolę niżej wymienione czynniki:

●  Dbałość o ogólną odporność biologiczną i immunologiczną przez unikanie chorób oraz nadmiaru leków wykazujących m.in. działanie obniżające zdolności obronne organizmu (np. spontanicznego stosowania antybiotyków bez uzgodnienia z lekarzem).

●  Regularne wypróżnienia.

●  Unikanie jednostronnego odżywiania się, zwłaszcza spożywania w nadmiarze węglowodanów bezbłonnikowych, tłuszczów, białek, produktów wędzonych, przygotowanych poprzez kwaszenie lub peklowanie (tj. z użyciem saletry) oraz nieświeżych (spleśniałych, sfermentowanych) itd.

●  Dieta bogatobłonnikowa oraz złożona z produktów gruboziarnistych, skracająca przez pobudzenie perystaltyki jelit tzw. pasaż jelitowy i tym samym w sposób naturalny skracająca kontakt szkodliwych substancji z błoną śluzową jelita.

●  Unikanie częstego i długotrwałego powstrzymywania się od oddania kału, sprzyjającego długotrwałemu jego zaleganiu w końcowym odcinku jelita grubego i drażnieniu jego błony śluzowej przez szkodliwe, przeznaczone już do wydalenia na zewnątrz związki chemiczne i gazy.

●  Unikanie częstego zażywania środków przeczyszczających, ponieważ jelita przyzwyczajają się do nich i na skutek tego powstaje konieczność stosowania coraz to większych dawek, czyli konieczność przewlekłego drażnienia błony śluzowej jelit, zwłaszcza jelita grubego.

●  Skrupulatne – niezbędne w związku z intensywną chemizacją produkcji roślinnej – przestrzeganie okresów karencji po zastosowaniu pestycydu oraz unikanie skażenia jarzyn, owoców i innych produktów spożywczych chemicznymi środkami ochrony roślin (tzw. pestycydami).

Uchyłkiem nazywamy wrodzone lub nabyte, ograniczone, o średnicy od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów, uwypuklenie ściany (i tym samym poszerzenie światła) danego narządu na zewnątrz, powodujące mniejsze lub większe zagłębienie.

Mogą być pojedyncze lub mnogie. Przy ich większej liczbie mówimy o uchyłkowatości określonego odcinka przewodu. Przybierają one niekiedy kształt uszypułowanego pęcherza, którego światło łączy się z macierzystym narządem poprzez wąskie światło szypuły.

Uchyłki nie są właściwie stanem chorobowym, a jedynie elementem zaburzeń rozwojowych (uchyłki wrodzone) lub następstwem jakiegoś procesu chorobowego, który spowodował odcinkowe osłabienie ściany narządu poddającej się następowo uwypukleniu (uchyłki nabyte).

Występują one w każdym miejscu przewodu pokarmowego, ale z różną częstością w poszczególnych jego odcinkach – najczęściej jednak i najliczniej w jelicie grubym, a zwłaszcza w jego dalszej części.

Pojedyncze zazwyczaj uchyłki spotyka się w przełyku; przy znaczniejszych rozmiarach utrudniają one połykanie i powodują cuchnący wyziew z ust.

Niezmiernie rzadkie są one w żołądku i w jelicie cienkim.

Objawy: niecharakterystyczne.

Obecność uchyłków sprzyja dłuższemu zaleganiu w nich treści pokarmowej, jej gniciu, a niekiedy nawet powstawaniu stanów zapalnych w ich obrębie. Sprzyjać mogą – zwłaszcza w okresach wytworzenia się stanów zapalnych – powstawaniu różnorakich zaburzeń trawienia, wzdęć oraz bólów brzucha. Rzadkim, ale groźnym powikłaniem chirurgicznym, może być pęknięcie ściany uchyłku na skutek nadmiernego jej rozciągnięcia przez nagromadzoną w nich treść lub gazy, lub też zniszczenie jej procesem zapalnym. Zakażona zawartość rozlewa się wtedy wśród otaczających tkanek, powodując stan zapalny. Zabieg operacyjny jest wówczas bezwzględnie konieczny w trybie pilnym.

Rozpoznanie. Uchyłki przewodu pokarmowego wykrywa się przypadkowo, zazwyczaj w czasie badania radiologicznego lub endoskopowego (tj. wziernikowania), wykonywanych dla sprecyzowania przyczyn jakichś trudnych do jednoznacznego rozstrzygnięcia dolegliwości. Uchyłkowatość wrodzona przewodu pokarmowego może występować rodzinnie.

Leczenie. W okresie bezobjawowym praktycznie nie jest wymagane.

W razie stwierdzenia stanu zapalnego konieczne jest leczenie przeciwzapalne.

W okresach zaostrzeń dolegliwości korzystnie wpływa dieta ubogoresztkowa oraz okresowo stosowane (1-2 dni) diety płynne (soki, wywary z jarzyn, dobra jakościowo woda, w tym także niegazowane wody mineralne). Znaczne trudności połykania przy uchyłkach przełyku i wszelkie powikłania chirurgiczne (np. krwotoki, perforacje, objawy niedrożności i odczyny zapalne otrzewnej) wymagają leczenia operacyjnego.

Polipy są uszypułowanymi tworami wpuklającymi się do światła przewodu (wrodzone lub częściej nabyte).

Mogą występować pojedynczo, lub też gromadnie w całym przewodzie pokarmowym, jednak bardzo rzadko w żołądku i jelicie cienkim. Ruchy perystaltyczne i przesuwanie się treści pokarmowej mogą drażnić bezpośrednio powierzchnię polipa lub całą jego masę przez ocieranie i pociąganie wzdłuż szypuły.

Zazwyczaj – zwłaszcza w początkowym okresie – wykazują one komórkową budowę łagodnego nowotworu, np. gruczolaka, tłuszczaka, mięśniaka, włókniaka lub naczyniaka. Częstość ich występowania i liczba wzrastają wraz z wiekiem.

Objawy. Polipy przez długi czas mogą nie dawać żadnych objawów.

Na skutek jednak tarcia przesuwającej się treści jelitowej na ich powierzchni mogą powstawać owrzodzenia powodujące przewlekłe krwawienie do światła przewodu (z wtórną niedokrwistością organizmu). Niekiedy przez mechaniczne drażnienie powodują przewlekłą biegunkę, a umiejscowione w końcowym odcinku odbytnicy mogą wyzwalać uczucie parcia na stolec.

W zależności od rozmiarów lub liczby polipy mogą powodować objawy przypominające niedrożność przewodu pokarmowego.

Czasem też, zwłaszcza polipy uszypułowane, mogą ulegać tzw. wgłobieniu i powodować powstawanie zespołu objawów pełnej, ostrej niedrożności przewodu pokarmowego.

Z biegiem lat, głównie polipy jelita grubego – zwłaszcza te na szerokiej podstawie – mogą ulec zezłośliwieniu i dlatego powinny być one wcześniej operowane.

Rozpoznawanie polipów i ich charakteru opiera się na wywiadzie uzyskanym od chorego, a przede wszystkim na badaniach: radiologicznym, endoskopowym oraz badaniu histologicznym pobranych wycinków.

Leczenie. Operacyjnego usunięcia wymagają wszelkie polipy z owrzodzeniami (zwłaszcza krwawiącymi), utrudniające przechodzenie treści jelitowej oraz powodujące wgłobienia lub niedrożności jelit itp. Zaostrzenie dolegliwości może łagodzić postępowanie dietetyczne podobne do opisanego w odniesieniu do uchyłkowatości.

Polipowatość przewodu pokarmowego typu wrodzonego może występować rodzinnie.

Hemoroidy są to żylakowate rozszerzenia i przerost naczyniowego splotu odbytniczego, powstające jako wyraz:

●  wrodzonej predyspozycji w postaci wiotkości ściany naczyń żylnych,

●  jako skutek wzmożonego ciśnienia w tymże splocie w następstwie uporczywych zaparć, siedzącego trybu życia, licznych ciąż i porodów, przewlekłej zastoinowej niewydolności krążenia oraz niekiedy tzw. obocznego (okrężnego) krążenia w następstwie nadciśnienia w żyle wrotnej w przebiegu np. marskości wątroby.

Zlokalizowane są zazwyczaj w okolicy odbytu, uzewnętrzniając się w dolnej części odbytnicy, jako tzw. hemoroidy wewnętrzne, które w czasie defekacji (wydalania kału) mogą wypadać na zewnątrz odbytu i na skutek utrudnionego przez zwieracze odbytu krążenia (odpływu) krwi mogą obrzmiewać, boleć, pękać i krwawić, a także niekiedy ulegać stanowi zapalnemu.