Metale ciężkie i ich sole

Ołów

Metal ciężki ma również szerokie i liczne zastosowanie w postaci stopów i różnych związków nieorganicznych (np. glejta, minia, biel ołowiowa) i organicznych (czteroetylek). Zatrucia ostre są rzadkie. Wchłaniany jest przez układ oddechowy lub przez przewód pokarmowy. Działanie toksyczne dotyczy przede wszystkim krwi (układu krwinek czerwonych), układu nerwowego obwodowego i ośrodkowego oraz przez układ nerwowy autonomiczny mięśni gładkich przewodu pokarmowego i tętniczek.
Objawy zatrucia. W ostrym zatruciu występują najpierw ślinotok, metaliczny, słodkawo-cierpki posmak, wymioty, biegunka. Później kolki jelitowe, skurcze, zaparcia, bladość, zimne poty, obniżenie temperatury ciała, zwolnienie tętna, wzrost ciśnienia tętniczego z następowym spadkiem i zapaścią, krwiomocz i białkomocz, czasem zatrzymanie moczu, niekiedy drgawki i śpiączka.
Po przejściu okresu ostrego pojawiają się – jak w zatruciach przewlekłych – niedokrwistość, osłabienie i bóle mięśni, objawy uszkodzenia obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego (przeczulice, niedowłady, bóle i zawroty głowy, silne znużenie z bezsennością, zaburzenia pamięci).
Pierwsza pomoc. Węgiel leczniczy, prowokowanie wymiotów, sól glauberska. Natychmiastowe wezwanie lekarza (konieczność zastosowania odtrutek specyficznych).

Czteroetylek ołowiu

Czteroetylek ołowiu jest bezbarwną oleistą cieczą o słabym aromatycznym zapachu, używaną jako środek przeciwstukowy do benzyny samochodowej (0,4-0,6%) i lotniczej (1,0-1,5%), stąd nazwa benzyna etylizowana lub etylina. Spalanie benzyn od lat dwudziestych naszego stulecia było największym źródłem emisji ołowiu do atmosfery (90%). Obecnie, wraz z ograniczaniem zawartości ołowiu w benzynach, ilość metalu uwalniana z tego źródła znacząco zmalała. W skali indywidualnej znaczącym źródłem ołowiu jest palenie tytoniu.
Czteroetylek ołowiu jest substancją bardzo toksyczną. Dawka śmiertelna nie jest dokładnie ustalona, ale obserwowano zgony po wypiciu kilku mililitrów. Możliwość zatrucia przez wdychanie par i przez skórę. Rozpuszcza się łatwo w tłuszczach i dlatego w organizmie odkłada się przede wszystkim w lipidach tkanki nerwowej.
Objawy zatrucia. W przypadku zatrucia ostrego objawy nie występują od razu, lecz po okresie utajenia, trwającym od 4 do 12 godzin. Najpierw pojawiają się bóle głowy, słodki smak w ustach, ślinotok, bóle żołądka, nudności i wymioty. Następnie dochodzi do silnego pobudzenia psychicznego, zaburzeń widzenia, drgawek, zapaści naczyniowej. Śmierć następuje wskutek porażenia układu oddechowego i(lub) naczynioruchowego. W przebiegu bardziej powolnym obserwuje się bezsenność, zanik pamięci, omamy słuchowe, obniżenie temperatury, zwolnienie czynności serca, bladość skóry, postępujące osłabienie, depresję.
Pierwsza pomoc. Węgiel leczniczy; prowokowanie wymiotów; środki przeczyszczające; dokładne zmycie skażonej skóry; usunięcie skażonych części ubrania; zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych; konieczne natychmiastowe przewiezienie zatrutego do ośrodka zatruć w celu zastosowania leczenia specjalistycznego.

Rtęć

Rtęć jest metalem ciężkim, występującym w normalnych warunkach w stanie ciekłym. Trujące są pary rtęci wchłaniane przez drogi oddechowe oraz większość związków, zarówno nieorganicznych, jak i organicznych. Sama rtęć nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Z soli nieorganicznych najsilniejsze działanie trujące mają i najczęściej są przyczyną zatruć: sublimat (chlorek rtęciowy), cyjanek, oksycyjanek i azotan rtęciowy.
Związki organiczne, jak octan fenylortęciowy (zaprawy nasienne R i RG), związki etylortęciowe (zaprawa uniwersalna), metoksyetylortęciowy chlorek (Ceresean), związek z metylocyjanguanidyną (Panogen, zaprawa płynna 0,8) i wiele innych, używane są do ochrony ziarna siewnego przeciw grzybom i pleśniom.
Mechanizm działania toksycznego związków rtęci polega na wiązaniu się jonów rtęci z białkami i blokowaniu ważnych dla życia enzymów. Działanie to dotyczy wszystkich tkanek i narządów. Organiczne związki rtęci powodują zmiany zwyrodnieniowe przede wszystkim w ośrodkowym układzie nerwowym.
Objawy zatrucia. W zatruciach doustnych nieorganicznymi związkami rtęci po kilkunastu minutach od przyjęcia trucizny występują gwałtowne wymioty z większą lub mniejszą domieszką krwi, pieczenie w jamie ustnej i przełyku, ślinotok, bóle brzucha i obfite, krwawe biegunki. Odwodnienie, wstrząs i niewydolność krążenia lub obrzęk głośni mogą być przyczyną zgonu w pierwszych 24 godzinach. Następne groźne objawy są związane z uszkodzeniem nerek aż do bezmoczu i ostro rozwijającej się mocznicy. W jamie ustnej powstają zmiany wrzodziejące i martwicze, pokryte szarym nalotem, a na dziąsłach czarny rąbek rtęciowy. W razie opanowania mocznicy w okresie stopniowej regeneracji nabłonków kanalików nerkowych chorym grożą jeszcze powikłania w postaci wtórnych zakażeń układu moczowego i niebezpieczeństwa związane z uszkodzeniem miąższu wątroby lub mięśnia sercowego.
W ostrych zatruciach związkami organicznymi rtęci dominującymi objawami są stany pobudzenia, bóle głowy, drżenia mięśniowe, zaburzenia koordynacji ruchów, trudności połykania, zamazana mowa, drgawki i w końcu śpiączka. Często też występują zmiany zwyrodnieniowe mięśnia sercowego.
Pierwsza pomoc. W przypadkach doustnego zażycia soli rtęciowych należy jak najszybciej podać do wypicia mleko z białkami jaj kurzych. Jeżeli wymioty spontanicznie nie występują, należy je sprowokować; zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych. Natychmiast przewieźć pacjenta do szpitala.
W zatruciach organicznymi związkami rtęci węgiel leczniczy, prowokowanie wymiotów, sól glauberska. Natychmiastowe przewiezienie pacjenta do szpitala.

Przewodnik postępowania w razie rozlania się rtęci

Termometr lekarski
1.      Sprawdź, czy rozbity termometr zawierał srebrny płyn (rtęć), a nie czerwony (ftalan dibutylu).
2.      Sprawdź, czy uszkodzony jest zbiornik termometru. Jeżeli zbiorniczek jest złamany lub zgnieciony, powinno się zastosować procedurę związaną z większym niebezpieczeństwem – nieznaną ilością rozlanej rtęci.
3.      Nie należy używać odkurzacza na powierzchni, gdzie rozlała się rtęć.
4.      Określ typ skażonej powierzchni. Jeżeli powierzchnia jest porowata (surowe deski drewniane, dywan), zaleca się kontakt z lokalnym wydziałem zdrowia lub prywatną firmą do pomocy w usuwaniu rozlanej rtęci.
5.      Przed rozpoczęciem usuwania rozlanej rtęci zdjąć złotą biżuterię, wyłączyć ewentualne źródła ciepła w okolicy zanieczyszczenia. Nie należy zamiatać rtęci za pomocą miotły, gdyż włosie rozbija krople rtęci na mniejsze trudniejsze do usunięcia kropelki rtęci. Należy zminimalizować kontakt rtęci ze skórą. Do usuwania używać kartoników lub kawałków sztywnego papieru, zebrane razem krople rtęci umieścić w zakręcanym słoiku lub plastikowej torbie z zamknięciem typu „ziplock”. Tak zebraną rtęć należy oddać do specjalnej utylizacji szkodliwych odpadków.
Zaleca się przeprowadzenie dodatkowej wentylacji powierzchni, na którą rozlała się rtęć, aby uniknąć nagromadzenia się par rtęci.

Kadm

Kadm jest metalem śladowym. Jest miękki, kowalny i ciągliwy, koloru srebrzystobiałego (pałeczki czystego kadmu podczas zginania wydają charakterystyczny trzask). Nie występuje w stanie wolnym; towarzyszy związkom cynku (siarczek kadmowy – CdS-grenokit znajduje się w blendzie, węglan kadmowy CdCO3 w galmanie). W atmosferze wilgotnego powietrza kadm pokrywa się warstwą tlenku kadmu, zabezpieczającą metal przed dalszym utlenianiem. Jest łatwo utleniany przez fluorowce
z wytworzeniem halogenków. Łatwo rozpuszcza się w kwasach – najlepiej w kwasie azotowym, jest odporny na działanie alkaliów (zasad). Kadm otrzymuje się jako produkt uboczny przy przeróbce rud cynkowo-ołowianych i miedziowo-cynkowych. Używany jest na powłoki ochronne zabezpieczające stal przed korozją, do otrzymywania stopów łożyskowych, drukarskich oraz stopów z miedzią stosowanych w elektrotechnice na przewody telefoniczne i telegraficzne. Znalazł zastosowanie w reaktorach jądrowych do wychwytywania powolnych neutronów wtórnych, do kontroli reakcji jądrowych. Kadm jest używany również do wyrobu zasadowych akumulatorów kadmowo-żelazowych lub kadmowo-niklowych. Siarczek kadmu znalazł zastosowanie jako żółty pigment, a także w urządzeniach radarowych i telewizyjnych.
Kadm po wchłonięciu zarówno przez drogi oddechowe, jak i przewód pokarmowy wnika do krwi, gdzie łączy się z krwinkami czerwonymi i tworzy bardzo trwałe połączenia z białkiem o niskim ciężarze cząsteczkowym zwane metalotioneinami. Mechanizm działania toksycznego polega na blokowaniu aktywności enzymów zawierających grupy sulf- hydrylowe, a tym samym na zaburzaniu procesów utleniania tkankowego oraz przemiany fosfolipidów. Kadm gromadzi się w nerkach, wątrobie, trzustce, gruczole tarczowym, a w mniejszych ilościach także w szpiku i mózgu. Obciążenie ustroju kadmem w czasie życia sięga 30 mg i wynika z obciążeń środowiskowych, z paleniem papierosów włącznie.
Środowiskowe skażenie w Japonii wywołuje chorobę zwaną „itai-itai” (ouch-ouch), która charakteryzuje się zmniejszeniem stężenia wapnia, bólami stawowymi i osteomalacją.
Do ostrej ekspozycji dochodzi zazwyczaj drogą inhalacyjną w miejscu pracy.
Objawy zatrucia. Początkowo obraz kliniczny podobny jest do gorączki giserskiej-cynkowej z objawami: gorączka, ból głowy, duszność, ból opłucnowy w klatce piersiowej, zapalenie spojówek, ból gardła, kaszel rozwijający się w ciągu 4-12 godzin od narażenia. Zależnie od wielkości narażenia może rozwinąć się toksyczny obrzęk płuc, który może doprowadzić do zgonu. Powikłaniem toksycznego obrzęku płuc może być odoskrzelowe zapalenie płuc lub zapalenie oskrzeli z utrzymującymi się przez dłuższy czas zaburzeniami wentylacji i dyfuzji gazów.
Pierwszym objawem spożycia związków kadmu jest ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy z wymiotami, biegunką i bólem w jamie brzusznej, bóle głowy i mięśni, a w ciężkich zatruciach dodatkowo objawy uszkodzenia nerek. Przyczyną śmierci najczęściej bywa ostra niewydolność krążenia.
W przewlekłym narażeniu na kadm narządem krytycznym są nerki (najczęstszym objawem jest białkomocz). Obserwuje się także rozedmę i rozmiękanie kości, a z innych objawów przewlekłego narażenia obserwuje się przewlekły nieżyt błony śluzowej nosa, uczucie ogólnego rozbicia, bóle żołądka, spadek masy ciała, niekiedy przewlekły nieżyt oskrzeli. Kadm jest potencjalnym czynnikiem rakotwórczym.
Pierwsza pomoc. W zatruciu doustnym podaje się co 4 godziny mleko z białkiem jaj kurzych,
a jako środek przeczyszczający stosuje się fosforan dwusodowy (4-8 g w szklance wody). Konieczne jest leczenie uszkodzeń wątroby i niewydolności nerek. W zatruciach inhalacyjnych – patrz zatrucia gazami drażniącymi. W przewlekłej ekspozycji – przerwanie narażenia. Należy hospitalizować wszystkich, u których wystąpiły objawy zatrucia kadmem, oraz tych, którzy wymagają stosowania środków chelatujących.

Tal

Tal odkryto w 1861 r. Znalazł zastosowanie jako lek przeciw chorobom wenerycznym, grzybicy, dnie moczanowej, dezynterii i gruźlicy.
Ostatnio używa się go do produkcji barwników jubilerskich, ma zastosowanie w termometrach do mierzenia niskich temperatur, jako półprzewodnik, w licznikach scyntylacyjnych oraz w soczewkach optycznych.
Tal jest znany jako kumulująca się, mordercza trucizna. Średnia dawka śmiertelna dla dorosłego człowieka wynosi 1 g rozpuszczalnej soli talu. Jest szybko absorbowany z przewodu pokarmowego, przechodzi do wnętrza komórek, jest gwałtownie absorbowany przez skórę, płuca i błony śluzowe. Wchłanianie przez skórę odbywa się również przy stosowaniu maści zawierającej tal. Wydala się wolno z moczem (3% całkowitej zawartości) i kałem. Przechodzi przez łożysko matki i wywołuje łysienie i zniekształcenia paznokci u płodu, jeśli narażenie miało miejsce w ostatnim trymestrze ciąży.
Tal jest trucizną komórkową. Zachowuje się jak analog potasu i jest dystrybuowany wewnątrzkomórkowo do wszystkich tkanek ciała. Najwyższe stężenia talu pojawiają się w nerkach, kościach, żołądku, w jelicie cienkim i grubym, śledzionie, wątrobie, mięśniach, płucach i mózgu.
Objawy zatrucia. Początek choroby jest podstępny, osiągając po 2 do 3 tygodni stan stopniowego cofania się objawów zatrucia lub następuje zgon. Opisano 4 charakterystyczne stopnie objawów chorobowych:
●  Natychmiastowy (3-4 godziny): głównie objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak nudności, wymioty i biegunka. Po 3 godzinach pojawia się uporczywe zatwardzenie.
●  Po okresie utajenia (godziny do dni):
         -       Ośrodkowy układ nerwowy: dezorientacja, senność, śpiączka, drgawki, psychozy, pragnienie, bezsenność, obrzęk mózgu z zaburzeniami centralnego ośrodka oddechowego.
         -       Obwodowy układ nerwowy: równoczesne zaburzenia ruchowo-czuciowe, włączając w to nadmierne drżenia rąk i stóp. Pierwotne zmiany czuciowe poprzedzone są osłabieniem ruchowym.
         -       Autonomiczny układ nerwowy: tachykardia, nadciśnienie, gorączka, ślinotok, pocenie się.
         -       Układ oddechowy i serce – w stanach ostrych może wystąpić martwica mięśnia sercowego
z zaburzeniami rytmu i niewydolność hemodynamiczna. W takich przypadkach zaburzenia sercowo-oddechowe, takie jak hipotensja i bradykardia, dominują wśród objawów klinicznych. Występuje także zapalenie nerwów ocznych i porażenie mięśni ocznych. Na skórze mogą pojawić się niebieskoszare linie, w pierwszych dniach po narażeniu wokół korzeni włosów pojawia się ciemna pigmentacja.
●  Późne objawy zatrucia (po upływie 2-4 tygodni): skóra staje się wysuszona, łuskowata, na paznokciach pojawiają się charakterystyczne białe prążki. Najbardziej charakterystycznym objawem zatrucia jest plackowate wypadanie włosów.
●  Objawy późne, szczątkowe (miesiące): nadal mogą utrzymywać się objawy ze strony ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, włączając w to ataksję, drżączki, opadanie stopy przy porażeniu nerwu strzałkowego i utratę pamięci.
Pierwsza pomoc. W razie zatrucia drogą doustną należy zabezpieczyć ewentualne wspomaganie oddechu i funkcji układu krwionośnego. Najczęściej w ciągu pierwszych kilkunastu godzin od narażenia stosuje się podawanie węgla aktywowanego. Należy stosować seryjne podawanie węgla, jako że wiąże on jony talu. Natychmiast przewieźć chorego do szpitala.

Prof. dr hab. med. Janusz Pach

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować