Kleszczowe zapalenie mózgu

Jest to wirusowe zapalenie mózgu, nazywane także wczesnoletnim zapaleniem mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych bądź centralnoeuropejskim zapaleniem mózgu, wywoływane najczęściej przez wirusa z grupy B, wnikającego do organizmu człowieka w następstwie ukąszenia przez kleszcza.
Rezerwuarem wirusa w Polsce są głównie dziko żyjące małe gryzonie, zające, krety, jeże, wiewiórki, sarny, jelenie, ptaki, a także i zwierzęta domowe, np. krowy, owce, kozy, psy. Kleszcze, zaliczane do pajęczaków z rzędu dużych roztoczy, pasożytujące zazwyczaj na skórze tychże zwierząt, zamieszkujące także najchętniej krzewy i zarośla na skraju lasów lub łąk, obszary zarośnięte jeżynami, paprociami, leszczyną, wzdłuż leśnych dróg i ścieżek lub błonie nad rzekami, przenoszą zarazki kleszczowego zapalenia mózgu, ewentualnie także boreliozy, zarówno pomiędzy zwierzętami, jak i na ludzi podczas ukąszenia. Kleszcze „wiszą” na drzewach, czyhają w trawie, krzakach, na spodzie liści. Ich aktywność zależy od czynników klimatycznych – wilgotne lato i łagodna zima sprzyjają ich rozwojowi.
Zwiększenie aktywności kleszczy następuje wraz ze wzrostem temperatury (od marca do listopada).
W Polsce najczęściej spotyka się kleszcza pastwiskowego. Jego wygląd przedstawia ryc. 24.2.
Kleszcze
Kleszcze są szeroko rozpowszechnione w świecie. Występują w różnym natężeniu w poszczególnych rejonach geograficznych. W porównaniu z innymi krajami Europy w Polsce jest ich najwięcej. Dotychczas rozpoznano w Polsce aż 20 różnych gatunków. Są też przenoszone do Polski z innych krajów.
W Europie kleszczowe zapalenie mózgu występuje na terenie: Austrii, Niemiec, Czech, Słowacji, Węgier, Szwajcarii, dawnego ZSRR, Skandynawii i Wielkiej Brytanii. Główne ogniska endemiczne w Polsce zlokalizowane są w województwach północno-wschodnich (pomorskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie) oraz w obrębie województw: opolskiego i lubelskiego.
Wirusa można wyizolować z prawie wszystkich organów zainfekowanego kleszcza, który sam nie choruje, pozostaje jego nosicielem na całe życie (bowiem może być przenoszony z jednego stadium rozwojowego kleszcza na drugie).
Wirus ten szybko traci zakaźność przez wysuszenie, pasteryzację, ewentualnie przez poddanie go działaniu środków chemicznych lub enzymatycznych. W normalnych warunkach może jednak przetrwać wiele miesięcy, np. w mleku i maśle. Przenoszony jest przez różne gatunki kleszczy, spośród których najbardziej rozpowszechniony jest kleszcz pastwiskowy (łąkowy).
Do infekcji dochodzi w wyniku ukłucia człowieka przez zakażonego kleszcza. Możliwe też jest zakażenie drogą pokarmową przez picie surowego mleka kozy, owcy lub krowy, będącej nosicielką tegoż wirusa, oraz drogą oddechową przez wdychanie znajdującego się w kurzu kału zakażonych kleszczy (np. z siana).
Kleszcze najczęściej wszczepiają się w skórę rąk i nóg, stamtąd przenoszą się niezauważone w zgięcia dużych stawów. Ponieważ ich ślina ma właściwości znieczulające, ukąszenia najczęściej pozostają niezauważone.
Większość ludzi przechodzi zakażenie wirusem kleszczowego zapalenia mózgu skąpo- lub bezobjawowo, a jedynym dowodem przebytego zakażenia jest potwierdzenie serologiczne. Jest to tzw. postać poronna.
Objawy. Jeśli występują objawy, to choroba przebiega w dwóch fazach i może być nieuleczalna. Okres inkubacji (utajenia) wynosi 2-28 dni, w tym czasie wirus rozmnaża się w komórkach w miejscu wniknięcia, tzn. ukąszenia, i przez chłonkę dostaje się do okolicznych węzłów chłonnych i narządów bogatych w układ siateczkowo-śródbłonkowy.
Po okresie inkubacji występuje pierwsze stadium choroby, tzn. klinicznie obraz infekcji grypopodobnej, z takimi objawami, jak: ogólne złe samopoczucie, zmęczenie, gorączka, bóle głowy, stawów, „krzyża”, nieżyt górnych dróg oddechowych, brak apetytu, nudności. Objawy te mogą trwać 1-8 dni. W tym czasie wirus drogą krwionośną dostaje się do ośrodkowego układu nerwowego. Po okresie 1-20 dni od wystąpienia objawów wstępnych, a po ok. 4 tygodniach od momentu ukąszenia przez kleszcza występuje drugie stadium, które ma znacznie cięższy przebieg i może mieć postać oponową, mózgową, mózgowo-rdzeniową lub mózgowo-oponowo-rdzeniową. W tym okresie chory bardzo wysoko gorączkuje, nawet do 41°C.
Najczęstszą i najlżejszą postacią jest postać oponowa, w której objawom oponowym towarzyszą bóle głowy, wymioty, sztywność karku. Mogą wystąpić asymetryczne niedowłady kończyn, osłabienie siły mięśniowej, porażenie wiotkie kończyn z zanikami mięśni. Odruchy głębokie w tej postaci są zaburzone. Mogą występować odruchy patologiczne. Często pojawiają się dokuczliwe bóle mięśniowe i kostno-stawowe oraz uczucie mrowienia i drętwienia w zakresie obolałych mięśni.
W postaci mózgowej dominują objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego, móżdżku. Chorzy skarżą się na bóle głowy, wymioty, nudności, mogą wystąpić zaburzenia świadomości, snu i czucia, tendencje samobójcze lub podniecenie ruchowe i gonitwa myśli. Rzadko obserwuje się uogólnione, krótkotrwałe drgawki czy drżenia całego ciała, mimowolne ruchy palców, czasem zatrzymanie moczu i stolca, niewyraźną mowę, zaburzenia widzenia, zaburzenia psychiczne i charakterologiczne.
Obszary występowania w Polsce zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu
Leczenie. Rekonwalescencja trwa stosunkowo długo, również długo może utrzymywać się zmniejszona wydolność fizyczna i stan depresyjny. Brak jest specyficznego leczenia kleszczowego zapalenia mózgu, stosowane jest jedynie leczenie objawowe (leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, przeciwobrzękowe i witaminy).
Stąd też bardzo ważna jest profilaktyka (zapobieganie), którą można podzielić na:
●  preekspozycyjną,
●  postekspozycyjną.
Profilaktyka preekspozycyjna: zalecaną metodą jest ochrona osobista, tzn. unikanie ekspozycji na zakażenie, noszenie odpowiedniej odzieży (obcisłe spodnie, kalosze, skarpety) na terenach, które podejrzewa się o występowanie kleszczy, wczesne i ostrożne usuwanie kleszczy z powierzchni skóry, a także gotowanie lub pasteryzowanie mleka pochodzącego od kóz, krów, owiec z terenów endemicznego występowania kleszczy.
Aby usunąć kleszcza z powierzchni skóry, należy ująć go pincetą jak najbardziej z przodu i wyciągnąć go wprost, bez kręcenia, uważnie, aby go nie zgnieść, ponieważ można spowodować wyciśnięcie jego zawartości (a w niej także i chorobotwórczych wirusów) do ciała człowieka.
Zwiększenie odporności drogą czynnego uodpornienia (czyli szczepienia) zalecane jest osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu choroby – osobom zatrudnionym przy eksploatacji lasów, stacjonującemu w lesie wojsku, rolnikom, młodzieży, odbywającym praktyki oraz turystom, uczestnikom obozów, kolonii itp.
Najlepszą porą do rozpoczęcia szczepienia podstawowego jest zima, ale możliwe jest szczepienie o każdej porze roku. W celu uzyskania pełnej odporności podaje się 3 dawki szczepionki, z przerwą 1-2 miesięcy między dawką pierwszą i drugą oraz 9-12 miesięcy między dawką drugą i trzecią.
Profilaktyka postekspozycyjna polega na stosowaniu swoistej immunoglobuliny, jest to uodpornienie bierne. Można ją podać w ciągu 48-96 godzin po ukąszeniu przez kleszcza. Okres ochronny wynosi 6 tygodni.
W przypadku ukąszenia, które nastąpiło wcześniej, jest za późno na stosowanie uodpornienia biernego. W razie podejrzenia choroby konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarza i ewentualna hospitalizacja.
Należy przy tym pamiętać, że nie każdy kleszcz jest nosicielem wirusa zapalenia mózgu, boreliozy czy też innego typu zarazków chorobotwórczych. Stąd też nie każde ukąszenie przez kleszcza musi wyzwolić opisane stany chorobowe.
lek. med. Jolanta Czyżowska

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Ilustracje

Obszary występowania w Polsce zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu
Obszary występowania w Polsce zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu (wg M. Kruka; dzięki życzliwości firmy IMMUNOAG. 1995 r.).
rys. Archiwum Ilustracji PZWL © Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Kleszcze
Kleszcze: a – wygląd kleszcza (Rhipicephalus sanguineus) w mikroskopie elektronowym (wg firmy Bayer); b – głowa kleszcza w powiększeniu (wg firmy Bayer).
rys. Archiwum Ilustracji PZWL © Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować