Dlaczego mam nadwagę? Część I

W większości przypadków otyłość można wyjaśnić poprzez zależność, jaka zachodzi między nadmiernym pobieraniem energii z pożywienia i ograniczonym wydatkiem energii, który jest efektem skłonności do sedenteryjnego trybu życia. Zależność ta ma różny charakter w poszczególnych grupach społecznych oraz określa ją wiek, płeć, środowisko, standard ekonomiczny i obyczaje dotyczące żywienia i stylu życia.

Niewłaściwa dieta

Znamienna i dobrze przebadana jest tu sytuacja w Stanach Zjednoczonych, gdzie przykładowo w latach 1999-2000 osób otyłych było 30,5% w porównaniu z 22,9% w latach 1988-1994.
Natomiast w tym samym okresie odsetek osób z nadwagą wzrósł z 56,9 do 64,5%, a ekstremalnie otyłych (BMI > 40 kg/m) z 2,9 do 4,7%.
W analizach szczegółowych zaobserwowano głównie przyrost konsumpcji węglowodanów w postaci słodyczy, słodkich napojów, różnej postaci ziemniaczanych frytek oraz fast foodów.
W innych badaniach wskazywano, że w latach 1977-1995 konsumpcja fast foodów się potroiła, podczas gdy w tym samym czasie tylko w niewielkiej mierze wzrosło spożycie owoców i warzyw.
Otyłość jest skojarzona z przyrostem liczby, jak i wielkości komórek tłuszczowych. Przynajmniej jeden z tych ważnych procesów, tj. przyrastania liczby komórek, zachodzi przede wszystkim w okresie dzieciństwa, dorastania i młodzieńczym.
Kiedy u osób z prawidłową masą ciała liczbę komórek tłuszczowych szacuje się na 25 do 30 mld, to u osób otyłych liczba ta może wzrastać nawet do 42-106 mld.
To z tych powodów tak ważna jest kontrola masy ciała oraz monitorowanie poboru i wydatku energii w okresie wczesnego dzieciństwa, dorastania i młodzieńczym.
Obserwowany w późniejszym okresie proces dotyczy przyrastania głównie samej wielkości komórek tłuszczowych przede wszystkim u osób ze znaczną otyłością, u których mogą być one nawet o ok. 40% większe.
Wyjątkiem mogą być tu przypadki otyłości wywołane chorobą w wieku dorosłym. W powiększających się komórkach tłuszcz jest magazynowany w postaci triglicerydów.
Wszelkie ograniczenia kaloryczne i zwiększona energia wydatkowana poprzez ćwiczenia powodują ubytek wielkości komórek, a nie zmniejszenie ich liczby.
Ważną przyczyną otyłości są zwyczaje żywieniowe przyjęte w danej rodzinie.
W badaniach prowadzonych w Holandii obserwowano duże podobieństwo w ilości spożywanego tłuszczu między rodzicami a ich dziećmi w wieku od 1.-3. roku do 21. roku życia.
Jest to efektem wspólnych wzorców żywieniowych w rodzinie oraz wspólnego spożywania posiłków.
Z pewnością duża liczba dzieci nie tylko spożywa regularne posiłki poza domem, ale również korzysta systematycznie z obszernej oferty słodyczy, napojów oraz fast foodów poza domem.
W badaniach jednak stwierdzono u 3-5-letnich dzieci dużą zależność między preferencjami i konsumpcją tłuszczów a otyłością ich rodziców. Ten wyuczony w dzieciństwie mechanizm i preferencje żywieniowe kształtują nawyki również w okresie dorosłości.
Zachowania i zwyczaje żywieniowe w sposób istotny mogą przyczyniać się do nadwagi i otyłości.
Nieregularne spożywanie posiłków, przejadanie się, zbyt długie lub zbyt krótkie przerwy między posiłkami, jedzenie dla rozładowania lęków i emocji itd. stanowią często indywidualną cechę jednostki warunkowaną wcześniejszymi wzorcami.
W badaniach obserwowano m.in. różnice w zachowaniach żywieniowych między 11-letnimi dziećmi otyłymi oraz ich rówieśnikami o normalnej masie ciała.
Niewątpliwie też sam sposób spożywania posiłków, a nie tylko ogólna ilość kalorii i skład pożywienia, może być przyczyną otyłości.

Aktywność fizyczna

Pozornie może się wydawać, że wyjaśnianie związku między ograniczoną aktywnością fizyczną a tendencją do bycia otyłym jest zbędne.
Podstawową trudność sprawia jednak wiarygodna ocena poziomu aktywności fizycznej oraz interpretacja mechanizmu przyczynowo-skutkowego. Kluczowe pytania to: przed komputerem oraz granie w elektroniczne gry.
Wielokrotnie wykazywano, że nawyk sedenteryjnego spędzania czasu wolnego jest istotnie powiązany z występowaniem otyłości.
W dokonanej metaanalizie stwierdzono odwrotną korelację między czasem przeznaczonym na aktywność fizyczną a występowaniem otyłości u młodzieży w okresie dorastania.
Również czas jazdy samochodem oraz przeciętna odległość pokonywana samochodem w ciągu tygodnia były powiązane z nadwagą i otyłością.
Zaobserwowano, że w Wielkiej Brytanii trzy podstawowe formy spędzania czasu wolnego to:
1) przesypianie/drzemka;
2) podjadanie i jedzenie;
3) oglądanie tv i słuchanie muzyki.
Trzeba jednak zauważyć, że oceniane w badaniach związki między aktywnością fizyczną a otyłością czy nadwagą nie zawsze były konsekwentne. W niektórych grupach notowano, że osoby otyłe były nawet bardziej aktywne aniżeli szczupłe.
Przypisywano to złożonej naturze kształtowania się w populacji masy ciała, jak i ograniczonym możliwościom precyzyjnej oceny poziomu aktywności fizycznej. Ponadto skomplikowany jest mechanizm relacji pomiędzy zwiększoną aktywnością fizyczną, poziomem apetytu oraz poborem energii z pożywienia.
Bardzo intensywnym ćwiczeniom fizycznym może na przykład towarzyszyć złagodzenie rygorów dietetycznych.
W zachowaniu równowagi między energią pobieraną a użytkowaną istotny jest również wydatek energetyczny niezwiązany bezpośrednio z wolicjonalnie podejmowanymi ćwiczeniami typu sportowego lub rekreacyjnego.
Ten komponent ogólnego bilansu energetycznego określa się jako NEAT (ang. non-exercise activity thermogenesis).
Analizowano 12 par bliźniąt. Osoby te pobierały pożywienie przekraczające potrzeby o 1000 kcal/dzień. Obserwowano, że przyrost masy ciała różnił się między poszczególnymi osobami z tej samej pary bliźniąt nawet 4-krotnie.
Ponieważ nie było różnic w poziomie podstawowej przemiany materii, wszelkie różnice w zmianach masy ciała wiązano z NEAT.
W innych badaniach notowano, że osoby szczupłe aż o 152 minuty dłużej aniżeli otyłe każdego dnia znajdowały się w pozycji stojącej lub przemieszczały się pieszo, co związane było z czynnościami dnia codziennego, pracą zawodową i ogólnym stylem życia.
Przy czym grupy osób dobrano w ten sposób, że zarówno wśród szczupłych, jak i otyłych nikt nie podejmował wolicjonalnej (sportowej lub rekreacyjnej) aktywności fizycznej (Levine 2007).
Również więc i w tym przypadku wyniki badań sugerowały, że przyczyną otyłości może być niska aktywność fizyczna bezpośrednio związana z NEAT.
Rola NEAT może być tym bardziej istotna, że indywidualne różnice pomiędzy osobami mogą niekiedy wynosić aż 2000 kcal/dzień.
Dysproporcje w zakresie indywidualnej wartości NEAT mogą więc być bardziej istotną przyczyną rozpowszechniającej się otyłości, aniżeli się niekiedy sądzi.
Notowano, że osoby otyłe w pozycji siedzącej spędzały nawet średnio 2,5 godziny dłużej aniżeli ich szczupli (chociaż również niepodejmujący wolicjonalnej aktywności fizycznej) rówieśnicy.
Fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy występowania istotnych różnic w indywidualnym poziomie NEAT nie są jednak jasne.
Wskazuje się na prawdopodobną rolę elementów związanych ze sprawnością centralnego systemu nerwowego, znaczenie niektórych hormonów oraz rolę sygnałów obwodowych.

Znaczenie czynnika genetycznego

Kwestią często podejmowaną jest znaczenie w otyłości czynnika genetycznego. Obserwowano, że jeżeli rodzice mieli prawidłową masę ciała, wówczas jedynie 10% ich dzieci było otyłymi .
Występowanie takich zależności niektórzy uznają za niemal pewny dowód, że otyłość jest w poważnej mierze dziedziczona.
Takie rozumowanie uznać trzeba za duże uproszczenie, bowiem nie tylko geny przekazywane są przez rodziców dzieciom, ale również istotne znaczenie mają czynniki społeczno-kulturowe. Mówi się tu wręcz o odziedziczalności kulturowej (ang. cultural heritability).
W przytoczonym wyżej przykładzie nie można lekceważyć kulturowo przekazywanych wzorów typu żywienia czy określonego (np. sedenteryjnego) stylu wypoczynku.
Badania eksperymentalne wykazały, że nawet u bliźniąt monozygotycznych, podobnie żywionych, obserwuje się dość duże rozbieżności (współczynnik korelacji r = 0,55) między poszczególnymi osobami z tej samej pary bliźniąt.
Rolę czynnika genetycznego w kształtowaniu zmienności poziomu otłuszczenia ciała szacowano w większości na 20-40%.
W badaniach zlokalizowano 127 tzw. genów kandydujących, które w różnej mierze określają cechy związane z otyłością, ale tylko kilka spośród nich zostało jednoznacznie potwierdzonych.
U osób, u których występował pewien specyficzny układ genów, obserwowano przeciętnie o 3-4 kg większą masę ciała oraz obliczono, że 1,67-krotnie zwiększa się u nich ryzyko otyłości.
Otyłość jest też charakterystyczna dla takich genetycznie uwarunkowanych zespołów, jak: zespół Pradera-Williego, zespół Bardeta i Biedla, zespół Cohena.
Następują tu, niezależnie od innych specyficznych zmian, towarzyszące chorobie zakłócenia w fizjologicznym mechanizmie regulacji masy ciała kodowanym przez geny (zwykle jest ich wiele).
Odpowiedzialne za regulację pobierania energii z pożywienia odpowiednie geny podlegają mutacji, która może wpływać m.in. na obniżoną aktywność enzymów włączonych w procesy gospodarki tłuszczowej i węglowodanowej oraz dojrzewanie komórek tłuszczowych.
Czynniki genetyczne regulują działanie zarówno mechanizmów kontrolujących przyjmowany pokarm, jak i procesy odpowiedzialne za tworzenie adipocytów.
W większości to czynniki genetyczne oraz przekarmianie i siedzący tryb życia stanowią łącznie ryzyko otyłości.
Tak czy inaczej, jeżeli mamy do czynienia z otyłością, jest to zawsze skutek długotrwałego utrzymywania dodatniego bilansu energetycznego.
Mechanizmy powstawania i przebiegu takiego zjawiska mogą być bardzo zróżnicowane.

Dodano: 2017-05-26

Fragment pochodzi z książki

Wiesław Osiński, Nadwaga i otyłość. Aktywność fizyczna w profilaktyce i terapii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2016

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować