Choroby zapalne serca

Termin ten oznacza proces zapalny we wsierdziu, czyli błonie wyścielającej wnętrze (jamy) serca, lub na zastawkach serca.

Z punktu widzenia przyczyn powstawania oraz mechanizmów rozwoju wyróżniamy:

●  bakteryjne zapalenie wsierdzia,

●  reumatyczne zapalenie wsierdzia.

Bakteryjne zapalenie wsierdzia jest przeważnie jedną ze składowych ogólnoustrojowego zakażenia zwanego posocznicą. Zazwyczaj jest wywołane przez bardzo zjadliwe bakterie, z którymi na skutek osłabionych sił odpornościowych organizm nie bardzo może sobie poradzić. Proces zapalny obejmuje zwykle zarówno wsierdzie ścienne, jak i zastawki. Na zastawkach powstają nacieki zapalne w postaci nieregularnych wyniosłości (mikroropnie), doprowadzające do owrzodzeń, przedziurawień i tym samym do zniekształceń zastawek, czyli do powstania wad serca, dających możność wysłuchania szmerów nieprawidłowych. We krwi takich chorych krążą zwykle drobnoustroje chorobotwórcze, które można wyhodować na odpowiednich pożywkach.

Bakteryjne zapalenie wsierdzia może mieć charakter burzliwy, ciężki, ostry, tak jak to bywa w ciężkim ogólnoustrojowym zakażeniu z wysoką gorączką. Chory czuje bardzo duże osłabienie, ma bardzo szybką akcję serca, z trudem się porusza i łatwo się męczy.

Proces o charakterze szczególnie złośliwym może się toczyć bardziej skrycie, przewlekle. Jest zazwyczaj następstwem wcześniejszego przebycia jakiegoś zakażenia, np. w czasie drobnych zabiegów chirurgicznych, ginekologicznych lub stomatologicznych. Bakterie, które podczas tych zabiegów przedostaną się do krwi, usadawiają się na zastawkach (zwykle wcześniej zmienionych przez proces reumatyczny lub w wyniku wad wrodzonych), powodując odkładanie się włóknika i tworzenie się uszypułowanych, jakby polipowatych, tworów. Następstwem są:

●  gorsza ruchomość zastawek,

●  zniekształcenia i wady w zakresie ich czynności,

●  tzw. szmery patologiczne stwierdzane przez lekarzy w czasie osłuchiwania serca.

Objawy. Jednym z pierwszych objawów podostrego, bakteryjnego zapalenia wsierdzia są przedłużające się po drobnych zabiegach operacyjnych stany podgorączkowe, którym niekiedy towarzyszą dreszcze. Później pojawia się postępujące pogorszenie samopoczucia, ogólne osłabienie, łatwe męczenie się, niekiedy poty, pobolewania stawów i coraz wyraźniej nasilająca się niedokrwistość. Z krwi tych chorych można często wyhodować różnorakie drobnoustroje.

Reumatyczne zapalenie wsierdzia powstaje zazwyczaj na skutek wciągnięcia w proces zapalny, tzw. odogniskowy, wsierdzia lub całego mięśnia sercowego w przebiegu gorączki reumatycznej (której istota polega na ogólnoustrojowym odczynie nadwrażliwości, wyzwolonym przez istniejące w organizmie zakażenie ogniskowe, najczęściej paciorkowcowe).

Ten ogólnoustrojowy odczyn zapalny w przebiegu gorączki reumatycznej obejmuje całą tkankę łączną. Umiejscawia się jednak zazwyczaj w sercu, a szczególnie we wsierdziu i mięśniu sercowym. Stąd istnieje potoczne powiedzenie, że „reumatyzm liże stawy, a kąsa serce”. Bardzo często bowiem następstwem przebytego reumatycznego zapalenia wsierdzia są różnorakie wady serca i ich konsekwencje, a także nawroty i zaostrzenia omawianego procesu chorobowego.

Objawy. Reumatyczne zapalenie wsierdzia to ogólnoustrojowa choroba zwana gorączką reumatyczną, z nieprawidłowymi zmianami (szmerami) wysłuchiwanymi w sercu.

W zakresie zastawek serca powstają początkowo zgrubienie i obrzęk podwsierdziowych warstw łącznotkankowych, a w dalszym okresie nacieki komórkowe w samych zastawkach, brodawkowate nawarstwienia włóknika i skrzepy krwi.

W przeciwieństwie do bakteryjnego zapalenia wsierdzia w reumatycznym zapaleniu wsierdzia zarówno miejscowo na zastawkach, jak i w posiewach z krwi zazwyczaj nie stwierdza się drobnoustrojów.

Opisane wyżej objawy nie są jednoznacznie charakterystyczne dla zapaleń wsierdzia, niemniej stanowią dostateczne przesłanki do zasięgnięcia porady lekarskiej. Tylko lekarz może wówczas właściwie pokierować dalszym postępowaniem diagnostycznym i leczeniem, od którego zależy ostateczny wynik i ograniczenie nieoczekiwanych szkód w sercu możliwych do powstania na skutek zaniedbań.

Rozpoznanie. Ustalenie rozpoznania „zapalenie wsierdzia” i początkowy okres intensywnego leczenia powinny odbywać się w szpitalu (do którego kieruje lekarz).

Zapalenie mięśnia sercowego – tak jak zapalenie wsierdzia – może pojawić się zarówno z przyczyn bakteryjnych lub reumatycznych, jak i z powodu zakażeń wirusowych (np. grypy, odry), chorób układowych, odczynów toksycznych, reakcji alergicznych itd.

Może ono przebiegać jako proces dotyczący wyłącznie tkanki mięśniowej, stanowiącej warstwę środkową serca, lub też towarzyszyć zapaleniu wsierdzia lub osierdzia. Istotą morfologiczną zapaleń mięśnia sercowego jest obrzęk poszczególnych włókienek mięśniowych, zapalny wysięk, naciek komórkowy pomiędzy tymi włókienkami, zmiany metaboliczne, ich kruchość oraz obumieranie.

Objawy. Do objawów sugerujących zapalenie mięśnia sercowego należy zaliczyć:

●  ogólne osłabienie,

●  przewlekły, okresowo nasilający się ból w okolicy serca,

●  przyspieszenie i skrócenie oddechu,

●  łatwe męczenie się,

●  przyspieszenie akcji serca,

●  występowanie zaburzeń rytmu serca (najczęściej w postaci skurczów dodatkowych) i zaburzeń przewodzenia przedsionkowo-komorowego, zwykle w postaci bloku I stopnia.

Niekiedy zapalenie mięśnia sercowego ma bardzo gwałtowny przebieg i szybko doprowadza do ostrej jego niewydolności.

Rozpoznanie. Ustalenie rozpoznania zapalenia mięśnia sercowego, a szczególnie jego przyczyny, jest niemożliwe w warunkach domowych. Stąd też konieczność kierowania tego typu chorych przez lekarza domowego do szpitala.

Postępowanie lecznicze. W przypadku zapalenia mięśnia sercowego postępowanie zależy od jego przyczyny. Korzystnym efektom leczenia sprzyjają systematyczność, dokładność, leżenie w łóżku, ograniczenie wszelkich zbędnych wysiłków fizycznych, zlikwidowanie ewentualnie istniejących w organizmie ognisk zapalnych itp. Czas leczenia jest zazwyczaj długi, zależy od typu zapalenia, przebiegu i nawrotów choroby.

W okresie poszpitalnym konieczne jest systematyczne kontynuowanie zaleconego leczenia domowego, oszczędzający tryb życia i rekonwalescencja sanatoryjno-uzdrowiskowa oraz regularne kontrole lekarskie i testy laboratoryjne.

Zapalenie osierdzia jest procesem zapalnym zewnętrznej warstwy serca, czyli worka osierdziowego, którego fizjologiczną rolą jest ochrona przed nadmiernym rozszerzaniem się jam serca w czasie jego rozkurczu, umożliwianie zachowania właściwej pozycji serca w śródpiersiu oraz bariera ochronna przed szerzeniem się procesów zapalno-zakaźnych.

Ból w okolicy serca o różnym nasileniu i zmiennym charakterze, lecz stałej lokalizacji za mostkiem lub w okolicy przedsercowej, nasilający się zazwyczaj przy kaszlu, poruszaniu się i połykaniu, wskazuje na potrzebę porady lekarskiej. Jest on wyrazem ocierania się o siebie zmienionych zapalnie stron wewnętrznych worka osierdziowego w fazie rozkurczu serca. Pozostałe objawy procesu zapalnego w obrębie osierdzia, np. stany podgorączkowe lub łatwe męczenie się, nie są objawami typowymi wyłącznie dla zapalenia osierdzia.

Izolowane zapalenie osierdzia jest bardzo rzadkie, natomiast znacznie częściej występuje ono łącznie z zapalnym procesem toczącym się w innych warstwach serca, lub też w innych miejscach organizmu. Wśród różnych typów zapalenia osierdzia należy wyróżnić zapalenie wysiękowe, kiedy to w worku osierdziowym gromadzi się zwiększona ilość zapalnego płynu wysiękowego. Wówczas płyn nagromadzony w nadmiarze w worku osierdziowym uciska z zewnątrz mięsień sercowy, utrudniając w mniejszym lub większym stopniu czynność rozkurczową komór.

Rozpoznanie zapalenia osierdzia, a zwłaszcza wysiękowego zapalenia osierdzia, w warunkach domowych nie jest możliwe. Konieczna jest bowiem systematyczna obserwacja, wielokrotne osłuchiwanie okolicy serca oraz wykonanie wielu badań laboratoryjnych, elektrokardiograficznych i radiologicznych w warunkach szpitalnych. W rozpoznaniu obecności płynu w worku osierdziowym w istotny sposób pomaga badanie ultrasonograficzne (USG). W następstwie przebytego zapalenia osierdzia mogą wytworzyć się w obrębie worka osierdziowego mniej lub bardziej rozległe zrosty lub odłożyć sole wapnia, które w sposób mechaniczny mogą ograniczać czynność skurczowo-rozkurczową serca jako pompy ssąco-tłoczącej. W bardzo rzadkich daleko zaawansowanych zmianach pozapalnych tego typu może zaistnieć potrzeba interwencji chirurgicznej.

Leczenie chorób zapalnych serca powinno być prowadzone przez lekarza systematycznie i długotrwale, powinno zmierzać do zahamowania namnażania się, a następnie do całkowitego zniszczenia bakterii krążących we krwi oraz umiejscowionych w tkankach serca, zlikwidowania czynnego procesu reumatycznego itd. Celem dodatkowym, równie ważnym, intensywnego leczenia procesów zapalnych serca, a zwłaszcza wsierdzia, jest nie tylko radykalne zniszczenie bakterii i zlikwidowanie procesu zapalnego, ale także niedopuszczenie do powstania tzw. wady serca w następstwie bliznowatych, pozapalnych zmian na zastawkach wsierdzia.

Chory z zapaleniem wsierdzia lub mięśnia sercowego powinien bezwzględnie pozostawać w łóżku przynajmniej tak długo, jak długo istnieje potrzeba stosowania antybiotyków oraz jak długo wyniki badań laboratoryjnych wskazują na istnienie aktywnego procesu zapalnego.

Objętego procesem zapalnym serca nie należy obciążać wysiłkiem fizycznym, aby nie powodować przez to fragmentacji i osłabiania zdolności skurczowych zmienionych procesem zapalnym włókien mięśniowych.

Zapobieganie chorobom zapalnym serca

Podstawowym warunkiem możliwości skutecznego zapobiegania chorobom zapalnym serca, zarówno wsierdzia, jak i mięśnia sercowego, lub też osierdzia, jest konsekwentne i skuteczne zwalczanie wszelkich ostrych, a szczególnie przewlekłych lub nawracających stanów zapalnych w organizmie, czyli tzw. ognisk zakażenia, jak np. zapalenie migdałków, zapalenie jajników, zęby zgorzelinowe lub ich korzenie ze zmianami zgorzelinowymi i okołowierzchołkowymi, przewlekłe zapalenie wyrostka robaczkowego, zakażenie dróg moczowych.

Usuwanie ognisk zakażenia polega początkowo na zachowawczym ich leczeniu za pomocą dostępnych antybiotyków, lub też chemioterapeutyków, które działając bakteriostatycznie lub bakteriobójczo hamują wysiew bakterii ze wspomnianych ognisk do krwi, zmniejszają nasilenie i czas trwania ich krążenia we krwi. Ograniczają one również ryzyko wyzwolenia procesu zapalnego w sercu, czyli we wsierdziu, mięśniu sercowym lub osierdziu.

Jeżeli nie powiedzie się likwidacja ognisk zakażenia tzw. sposobem zachowawczym, to istnieją bezwzględne wskazania do ich radykalnego usunięcia za pomocą odpowiedniego zabiegu, np. wycięcia migdałków, wyrwania zgorzelinowych zębów, wycięcia wyrostka robaczkowego, lub też pęcherzyka żółciowego (z przewlekłym stanem zapalnym).

Potrzeba radykalnej interwencji zabiegowej jest większa i bardziej bezwzględna, jeśli u danej osoby występują przewlekłe lub nawracające stany podgorączkowe, łatwe męczenie, zadyszka wysiłkowa i przyspieszenie akcji serca, a badanie lekarskie wykazuje zmienne szmery dodatkowe podczas osłuchiwania serca, zaburzenia rytmu pracy serca w postaci np. skurczów dodatkowych oraz inne zmiany elektrokardiograficzne.